Pochodzenie Słowian i źródła Kultury Słowiańskiej

Słowianie są jedną z indoeuropejskich grup etnicznych zamieszkujących Europę. Są także uważane za grupę językową, posługującą się językami słowiańskimi pochodzącymi od jednego, spójnego, prasłowiańskiego korzenia, który jest pochodnym korzenia praindoeuropejskiego.

Państwa i języki

Współczesne państwa słowiańskie dzieli się na zachodniosłowiańskie (Polska, Czechy, Słowacja), wschodniosłowiańskie (Federacja Rosyjska, Białoruś, Ukraina), południowosłowiańskie (Słowenia, Serbia, Chorwacja, Bośnia, Czarnogóra, Macedonia, Bułgaria).

Typologia ta odpowiada podziałowi na regiony języków słowiańskich. Oprócz języków głównych państw narodowych istnieją inne języki słowiańskie, odzwierciedlające różnorodność grup Słowian w Europie: kaszubski w Polsce, języki łużyckie w Niemczech, rusiński na pograniczu Ukrainy i Słowacji.

Pochodzenie Słowian

Słowianie, jako spójna grupa etniczna i językowa, wywodzą się z grupy ludów indoeuropejskich, które swe siedziby posiadały najprawdopodobniej na terenach na północ od Morza Czarnego w IV tysiącleciu przed naszą erą.

Wyróżnienie się Słowian w mniejszą grupę nastąpiło około pierwszego tysiąclecia przed naszą erą. Nie jest do końca jasne czy istniała i gdzie leżała prakolebka Słowian, z której to wyruszyli w okresie wędrówek ludów. Wedle hipotez, mogła się ona znajdywać w dorzeczy Dniepru i Donu lub, bardziej na zachód, na terenie dzisiejszej Polski.

Opisywani przez starożytnych historyków (Tacyt, Pliniusz Starszy, Ptolemeusz) Wenedzi, zamieszkujący obszary dzisiejszej Polski, najpewniej nie byli plemieniem słowiańskim, a raczej celtyckim. (WP: Wenedzi, Wenedowie, Wędowie to Słowianie nie Celtowie. Oczywiście mieszali się z Celtami i Nordami).

Słowianie wchodzili w interakcje z zamieszkującymi wówczas podobne tereny Celtami, Gotami i irańskimi Sarmatami. Wedle mitologii polskiej dawnej szlachty, wyższe warstwy społeczne w Polsce pochodzić miały właśnie od Sarmatów (sarmatyzm).

Pochodzenie samej nazwy Słowianie kojarzone jest ze starosłowiańskim wyrazem „słowo” – oznacza to, że grupa Słowian określała sama siebie jako tych, których da się zrozumieć, tych, którzy posługują się zrozumiałymi słowami. Dla porównania w języku polskim ludy germańskie określane są jako niemieckie, Niemcy, czyli ci, którzy są „niemi”, ponieważ ich języka nie można zrozumieć i komunikowanie się z nimi jest bezużyteczne.

Organizacja życia plemion słowiańskich

Plemiona prasłowiańskie zorganizowane były wedle zasad demokracji wojennej. Przez demokrację wojenną rozumiemy charakterystyczny dla rozwoju wielu wspólnot europejskich ustrój przejściowy pomiędzy organizacją ściśle plemienną a wysokorozwiniętym systemem feudalnym.

Gdy w klasycznym systemie plemiennym wspólnota zorganizowana jest wokół hodowli bydła i rolnictwa, w demokracji wojennej wykształca się drużyna z obieralnym na wiecu wodzem na czele, której jedynym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa grupie i ekspansja terytorialna – prowadzenie wojen.

Wódz w demokracji wojennej przeistoczył się w bardziej stały ośrodek władzy – księcia i w ten sposób wśród plemion słowiańskich wykształciły się ośrodki władzy monarchii patrymonialnej.

W języku polskim z tego dawnego okresu pochodzi termin wojów na określenie członków drużyny wojennej i wojewody jako głowy drużyny (wojewoda – wodzi wojów). Plemiona słowiańskie tworzyły osady, a następnie warowne grody w pobliżu rzek i jezior. Na ziemiach polskich podstawowa komórka społeczna, osada – zamieszkała przez spokrewnione rody, nazywała się opole i zarządzana była przez wiec.

Kilka opoli tworzyło plemię. Znane plemiona słowiańskie zamieszkujące ziemie polskie w okresie tworzenia się państwowości polskiej to Polanie w dolinie Warty, Goplanie na Kujawach, Wiślanie w górnym biegu Wisły, Mazowszanie w środkowym biegu Wisły, Lędzianie w biegu Sanu, a także liczne plemiona śląskie i pomorskie.

Bogowie słowiańscy

Kultura materialna Słowian była uboga, choć tam gdzie stykali się z innymi grupami etnicznymi, chętnie przejmowali obce zwyczaje. Plemiona słowiańskie posiadały spójny system politeistycznych wierzeń, opartych na oddawaniu czci siłom przyrody oraz kultowi przodków.

System wierzeń starosłowiańskich był pokrewny z wierzeniami ludów zamieszkujących obszary bardziej na wschód kontynentu euroazjatyckiego a nawet z wierzeniami z Półwyspu Indyjskiego.

Słowianie posiadali też rozbudowany system wierzeń kosmologicznych i mitologicznych. Bóstwa politeistycznego panteonu słowiańskiego mogły być tak przyjazne, jak i wrogie człowiekowi (bogowie, biesy). Poszczególne bóstwa odzwierciedlały daną siłę przyrody.

Za najważniejszą postać panteonu uważano Świętowita, utożsamianego ze staroindyjskim bogiem Indrą. Świętowit był władcą piorunów i panem pozostałych bóstw. Przedstawiany był jako postać z czterema twarzami spoglądającymi na cztery strony świata, w rękach trzymający róg – symbol obfitości i pomyślności oraz miecz jako symbol wojny.

Głównym ośrodkiem kultu Światowida była wyspa Rugia (dzisiejsze Niemcy) i warowny gród Arkona położony na klifie nad brzegiem Morza Bałtyckiego.

U Słowian wschodnich najważniejszym bóstwem był Perun, dla którego oddawano cześć dębom. Zazwyczaj Słowianie nie wystawiali swym bóstwom posągów, a cześć oddawali poprzez poświęcenie rzek, strumieni, gajów leśnych, głazów. Znane są też przypadki przejęcia miejsc kultów od poprzednich grup etnicznych zamieszkujących dane tereny, np. Wawel w Krakowie i Góra Świętej Anny na Dolnym Śląsku, które wcześniej były miejscami kultu celtyckiego i gdzie pozostawiono celtyckie posągi.

Słowianie wierzyli w nieśmiertelność duszy, a zmarłych najczęściej palili na stosie. Wedle utrzymanego jeszcze za czasów chrześcijaństwa zwyczaju, obowiązkiem małżonki było rzucić się w płonący stos zmarłego męża.

Religia wczesnosłowiańska, pomimo ekspansji chrześcijaństwa, pozostała żywa aż do XIV wieku. Za panowania Mieszka II Lamberta i podczas rozbicia dzielnicowego wielokrotnie dochodziło do reakcji pogańskiej, a więc powrotu ludności do dawnych wierzeń i zwyczajów jako formy nie akceptowania władzy.

Wierzenia starosłowiańskie przetrwały do dziś w formach etnograficznych i kulturowych, a także zostały częściowo inkorporowane przez zwyczaje chrześcijańskie (na przykład święto Marzanny jako pierwszy dzień wiosny, noc Kupały jako święto Świętowita, święcenie pokarmów w Wielkanoc, postaci nimf, topielic, rusałek, wilkołaków, jędz w literaturze, folklorze i tropach kulturowych). 

Pierwsze państwa słowiańskie

Pierwsze większe przejawy organizacji plemion słowiańskich sięgają IV wieku, kiedy to na skutek ustępowania Gotów pod naporem Hunów plemiona słowiańskie opanowywały obszary zachodniego wybrzeża Morza Czarnego i Półwyspu Bałkańskiego. Znane są przekazy o walkach Słowian z Cesarstwem Bizantyjskim za panowania cesarza Justyniana I w VI wieku. W późniejszych wiekach najsilniejsze ośrodki słowiańskie wykształciły się w Europie Środkowej.

Jednym z najstarszych i najtrwalszych ośrodków państwowych Słowian jest Bułgaria. Koczowniczy lud Protobułgarów, pochodzenia tureckiego i huńskiego, osiedlił się na zachodnim wybrzeżu Morza Czarnego na północ od Cesarstwa Bizantyjskiego i uległ slawizacji na skutek licznych interakcji ze Słowianami na terenie Bałkanów.

Historia państwa bułgarskiego sięga VII wieku. W VIII wieku na wybrzeży Morza Adriatyckiego ukształtowało się też państwo Chorwatów, które jako pierwsze przyjęło chrześcijaństwo.

Na obszarze Europy Środkowej wykształciło się kilka zalążków państw rywalizujących z ekspansją germańskich Franków i Awarów (Państwo Samona, Karantania, Slawonia, Księstwo Nitrzańskie).

W IX wieku na skutej rozpadu państwa Awarów i najazdów Franków, w tym wojsk Karola Wielkiego, w Europie Środkowej wykształciło się potężne Państwo Wielkomorawskie, obejmujące swym obszarem dzisiejsze Czechy, Słowację, Łużyce (dziś w Niemczech), południową Polskę z Krakowem i Węgry. Głównym ośrodkiem państwa były grody na Morawach, a za stolice uważa się Velehrad, dziś na terenie Czech.

Państwo Wielkomorawskie upadło już w X wieku na skutek najazdu Madziarów (Węgrów) i na jego gruzach zaczęły kształtować się istniejące do dziś ośrodki władzy (Czechy pod dynastią Przemyślidów).

Niecały wiek historii Państwa Wielkomorawskiego jest jednak kluczowy dla historii Słowian. Za panowania księcia Rościsława państwo nawiązało szerokie kontakty z Cesarstwem Bizantyjskim, co poskutkowało misją chrystianizacyjną greckich mnichów Cyryla i Metodego (zwanych też braćmi sołuńskimi).

Książę Rościsław zaprosił przedstawicieli Bizancjum dla wykazania swojej niezależności od rosnącej w potęgę władzy państw zachodniofrankońskich i późniejszego Cesarstwa Niemieckiego.

Podczas misji w Państwie Wielkomorawskim Cyryl i Metody dokonali – na użytek liturgii – opracowania literackiego języka słowiańskiego – języka staro-cerkiewno-słowiańskiego (SCS).

Cyrylowi przypisuje się też opracowanie pierwszego alfabetu dla języka SCS – głagolicy. Na skutek nasilających się konfliktów z misjonarzami frankońskimi (niemieckimi) działalność misyjna Cyryla i Metodego musiała przenieść się bardziej na wschód – do Rusi Kijowskiej.

Misje bizantyjskie na tereny słowiańskie były też kluczowe dla slawizacji Bułgarii. Utrwaliły specyfikę kultury słowiańskiej w zmieniających się warunkach religijnych, gdzie wierzenia starosłowiańskie stopniowo ustępowały chrześcijaństwu.