Dievaitis, Perkonitis – znaczy Perunik

Imię, którego nie używano

Według przekazu Marii Gimbutas [3], aż do XX wieku na Litwie i Łotwie tylko starsi i zasłużeni ludzie mogli wypowiadać imię  Perkuna i Perkona. Zwykle stosowano je w zdrobniałej formie Perkunelis i Perkonitis lub zamieniano na Dievaitis i Dievinis (co oznaczało bóg).  Według Aleksandra Gieysztora działanie takie wynikało z niechęci wzywania boga nadaremnie.

Tereny kultu 

Ze źródeł pisanych wynika, że kult Peruna obejmował głównie obszar Rusi. Wniosek taki płynie m. in. z traktatu zawartego w 944 r. przez księcia Igora z Cesarstwem Bizantyńskim, gdzie występuje informacja o złożeniu przez Rusinów przysięgi na Peruna. Podobna przysięga została złożona w traktacie Światosława I z 971 r.

„ I począł Włodzimierz panować w Kijowie sam jeden. I wystawił posągi poza dziedzińcem dworskim [poza grodem książęcym] Peruna drewnianego, a głowa jego srebrna, a wąs złoty; i Chorsa, i Dażboga, i Striboga, i Siemargła, i Mokosz. I ofiarowywali im, zowiąc ich bogami, i przywozili syny swoje i córki, i ofiarowywali biesom, i splamili ziemię ofiarami swymi, i splamiła się ziemia ruska, i to wzgórze.”

Podobna figura została postawiona w tym samym czasie także w Nowogrodzie (o kulcie na tym terenie świadczą liczne wykopaliska).

Co ciekawe, według Trzeciego latopisu nowogrodzkiego istniało również wzgórze poświęcone Perunowi – wzgórze Perynia. Niestety w 988 roku biskup Jakim (Joachim) kazał zniszczyć wszelkie przejawy niechrześcijańskiej religii, w tym rzeźby i miejsca kultu.

,,(…) posąg Peruna zaś wleczony za koniem wrzucono do rzeki, gdzie miał osiąść na mieliźni

zwanej odtąd Perunową”

~ A. Szyjewski, ,,Religia Słowian”

W 1953 roku prace archeologiczne ujawniły cztery kilometry od miasta okrągły kamień z rysunkiem czteroliścia, otoczony rowem zamykającym krąg o średnicy 33 m oraz  ślady kamiennego czworokątnego słupa, który naukowcy są skłonni interpretować jako ślad posągu.  Wymienić należy również Górę Kijowską nad Dnieprem oraz wzgórze Perun w Istrii, którego zbocze nazywa się Trebia (Ofiara).

,, Perun uznawany był bowiem za opiekuna władzy książęcej dynastii Rurykowiczów.”

~ A. Szyjewski, ,,Religia Słowian”

W tym miejscu należy zauważyć, że u Słowian wschodnich główne trzebiszcza (czyli ośrodki kultowe) Peruna wznoszono na szczytach wzgórz bądź gór.
Niektórzy badacze uważają, że kult Peruna na Rusi wynikał z kontaktów z Waregami i ich kultem Thora.
Z kolei dowodem na ogólnosłowiański kult Peruna mogą być zapiski Propiusza z Cezarei:,,Wierzą, że jeden z bogów, twórca błyskawicy, jest jedyneym władcą wszystkiego, i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta.”
Świadectwem mogą być również niektóre nazwy miejscowe, jak np. Prohn koło Strzałowa, czy liczne nazwy na Bałkanach (które wymienione były już wcześniej). Znano tam nie tylko Peruna, lecz również jego partnerkę Perperunę. Ponadto wśród Połabian odnotowano kult bóstw o imionach Prowe i Porenut, które mogły być miejscowymi odmianami kultu Peruna.

Za nierozpowszechnienie imienia Gromowładnego Pana często obwinia się tabu, które zabraniało Słowianom wymawiania imienia tego bóstwa (por. ,,Imię, którego nie używano”).

Charakterystyka

Perun jest to bóg suwerennej władzy, walczący jak Jarowit i Świętowit (byty solarne).  Nadal traktowany jest jako jedno z głównych bóstw naczelnych, czasami nawet jako praojciec.  Dla wojowników to również patron uroczystej przysięgi – podobną funkcję spełniał niegdyś Veles na Rusi (który jednakże jest jego antagonizmem).

Wzmianka o Perunie pojawiła się w kronikach ruskich w X wieku, gdy w 907 roku Ruś zawierała układy z Bizancjum:

,,Kleli się na swoje miecze i na Peruna swojego boga, i na Wołosa boga bydlęcego, i tak został utwierdzony pokój”

~,,Prawda Ruska”

Max Müller, prekursor religioznawstwa porównawczego, dostrzegł w mitach indoeuropejskich kult zjawisk przyrody, co dla nas, starych wyjadaczy, nie wydaje się niczym nadzwyczajnym.
Zajmował się on interpretacją astralistyczną, widząc w niebiańskich gwiazdozbiorach i ich następowaniu na nieboskłonie wzorce mitów świata. Zgodnie z nią  gwiazdozbiór Strzelca wyznacza zakres działań Peruna.

W Prawdzie ruskiej czytamy, że – według relacji Propoka – Słowianie w VI wieku oddawali cześć twórcy piorunów, błyskawic i całego świata. Wszystkie pokolenia słowiańskie uważały go za władcę Nieba i Ziemi, za boga wojny i pokoju. Stanowił również symbol męstwa oraz był towarzyszem wojowników (w co wierzy się współcześnie).
Niektóre legendy podają, że Perun lubi przesiadywać w koronie dębów i stamtąd ciskać piorunami. Uderzenie gromu postrzegane jest jako symbol uświęcenia, a miejsca i przedmioty nim dotknięte posiadają uzdrowicielską moc.
Do atrybutów Peruna należą: piorun, orzeł, dąb i topór, a wśród szczególnie uświęconych miejsc należy wymienić (już wspominaną) Górę Starokijowską.

Można doszukiwać się odpowiedników Peruna w innych religiach politeistycznych. Wśród Bałtów to Perkun (o ile potraktujemy tamtejszy byt jako różny od słowiańskiego), wśród Normanów – Thor, Greków – Zeus i Rzymian – Jowisz.

Wygląd

Długo sądzono, że jest to istota bezpostaciowa. Dopiero w X wieku dokonano pierwszych prób uwiecznienia wizerunku Peruna w postaci posągów stawianych m. in. w Kijowie i Nowogrodzie.

Andrzej Szyjewski opisuje, zgodnie z ruskimi kronikami, posągi Peruna, które przedstawiały mężczyznę w sile wieku o siwej (srebrnej) głowie i złotych wąsach. Siwizna włosów stanowi oznakę sędziwości i doświadczenia oraz władzy rodzicielskiej, która wyróżnia słowiańskiego boga spośród gromady innych, jemu odpowiadających. Pozostali, jak rudowłosy Thor, Taranis czy Indry, są młodzi i gwałtowni w swoich decyzjach. Również Zeus oraz Jowisz są przedstawiani w mitologii jako porywczy i zachłanni.

Podanie białoruskie z XIX wieku przedstawia Peruna z kołczanem pełnym strzał w lewej ręce i łukiem w prawej.

Wspólną cechą wszystkich indoeuropejskich ludów jest przekonanie, że bóg burzy wywołuje błyskawice potrząsając zarostem (brodą lub włosami) bądź korzystając z broni (kamienia lub gromu).

Atrybuty i symbole

Broń
kamień, piorun, młot, topór, laska, maczuga

Broń taka nazywana była indyjską wadżrą lub skandynawskim młotem Thora. U Słowian nazwa broni Peruna ma swój wzór wgermańskim Bolt, jako MoltЬ – Młot Piorunowy (lub topór, maczuga, oszczep).
Symbol ten czczono jako narzędzie, które sprowadza deszcz (oczyszczenie) i zwycięstwo nad wszelkimi wrogimi siłami i chorobami, czarownikami i złymi duchami, które mogłyby zaszkodzić życiu człowieka.
W religii Słowian odnajdujemy również porównanie do laski, którą bóg obala drzewa, łamie skały i niszczy grody wrogów. Z czasem przemieniła się ona w berło i stała się atrybutem władzy książęcej.
Wyróżnić należy także strzałki piorunowe – inną formę oręża – kamienie typu belemnity lub kamienne groty prawdziwych strzał,  które ciskane były w dęby lub – rzadziej – ziemię wrogów. Szczęśliwcem był ten, komu w ręce wpadło takie znalezisko[5].

Wykorzystywano je również jako ochronę dla nowo narodzonych dzieci, wkładając strzałki do niemowlęcej kolebki.
Pocierano nimi również wymiona krów, gdy traciły mleko (a podejrzewano urok) i umieszczano je pod dachami dla ochrony przed piorunami. Leczono nimi także choroby oczu, boleści, uroki i komplikacje porodowe.
Sens wykonywania strzałek piorunowych z kamienia skryty jest w kosmologii słowiańskiej, a nawet szerzej – indoeuropejskiej, w której niebo stanowi kamienna kopuła.

Kamień piorunowy, strzałka piorunowa – w etymologii ludowej błędna nazwa skamieniałego rostrum belemnita. Jeszcze w XIX wieku wierzono, że jest zastygniętym w skale piorunem. Przez dawnych Słowian często używany jako amulet

~Wikipedia

Rozdwojona błyskawica

Symbolizuje siłę, twórczość, moc tworzenia i niszczenia, obecność, gniew i broń boga, wojnę, świt, początek, przemianę, szybkość, wiosnę, fallusa, płodność.
Zatrzymajmy się przy tym ostatnim symbolu i przypomnijmy sobie istotę święta Jarych Godów.
Oto pierwszy piorun uderza w Ziemię- Perun łączy się z Mokoszą, zapładniając ją, aby wydała obfite plony. Rozpoczyna się nowy okres wegetacji i pierwsze dni wiosny.

Według Szyjewskiego wśród symboli wymienić należy również:,, (…) zwierzęta: byk, wół, baran, gołąb,orzeł; rośliny: dąb, czterolistna koniczyna, irys (bułg. perunika lub bogiša); liczba 4 i 8; czwartek; góra bądź dąb (czy też całe dąbrowy) jako pomieszkanie.”

Rozeta chroniąca przed piorunami

Zgodnie z informacjami zawartymi na stronie http://pofolkuj.pl ,,(…) rozety są wzorem, który bardzo często pojawia się jako element ozdobny w domach. W dawnych czasach był rzeźbiony na tzw. sosrębach (głównych belkach w stropie drewnianym).

Istnieją przypuszczenia, że rozeta jest symbolem, który chronił przed piorunami i gromami, dlatego też tak często spotykany jest jako znak rzeźbiony na belkach w domu.
Na koniec warto zaznaczyć, że rozeta to nie jest do końca poprawna nazwa. Władysław Matlakowski badacz Podhala pisał, iż: „Gwiozda – nazywana już najniewłaściwiej przez młodych tutejszych (podhalańskich) rzeźbiarczyków z cudzoziemska rozetą „(W. Matlakowski Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu: zarysy życia ludowego, Warszawa 1915, s. 23).”

Obrzędowość i znaczenie kulturowe

Broń Perunowa zabezpieczała i chroniła przed złymi siłami, które zagrażały człowiekowi. Z przekonania tego zrodził się

ogólnosłowiański obyczaj uderzania się po głowie kamieniem lub żelaznym przedmiotem, gdy nadchodziła burza i słychać było pierwsze grzmoty. Na Ukrainie odbywało się to z trzykrotnie wypowiedzianymi słowami: kamen hołowa, co miało nadać głowie odporność kamienia. Oprócz ochrony, Perun mógł pełnić również funkcję władcy deszczu i burzy, o czym świadczą teksty inflanckie z 1610 roku, które dokładnie opisują obrzędy wzywania łotewskiego Perkona:

,,Zachowują też taki obyczaj aż do dzisiejszego dnia: gdy jest wielka susza ziemi z braku deszczu, zwykli na wzgórzach i w bardzo gęstych lasach czcić grzmot i jemu składać w ofierze czarną jałówkę, czarnego kozła i czarnego kura, których poświęciwszy swoim obrzędom, zbierają się bardzo licznie z sąsiedztwa, tamże ucztując i pijąc, wzywają Perkuna, to znaczy boga grzmotu, przede wszystkim nalewając naczynie piwem i trzykrotnie obnosząc wokół wznieconego tam ognia, a potem wylewają je w ogień i modłą się do Perkuna aby rozlał deszcz i wilgoć.”

W Serbii dziewczęta ozdabiały główny dąb wsi (zapis) kwiatami, prosząc o żyzność pól, a następnie składano ofiarę z barana (a w Macedonii z byka). Pod stołem ofiarnym musiały znaleźć się gałązki ,,w które piorun nie bije”.  W opisie Gieysztora odczytujemy:

,,Krew ofiarna ścieka do otworu pod dębem, w Tracji grzebie się tam nogi i uszy zwierzęcia ofiarnego. W czasie wspólnej uczty znaczy się czoła młodzieży obu płci krwią ofiarną, spożywa się mięso ofiary, w Serbii ponadto kołacz obrzędowy, który podobnie dzieli się między członków wspólnoty, łącząc ich magią wspólnego posiłku.”

Na terenach serbskich, a także bułgarskich, występuje obrzęd odprawiany 14 kwietnia, który ma za zadanie przepędzić żmiję przez młodzież. Zwyczaj ten ma przyciągnąć deszcz. W celu wygonienia stwora używa się dzwonków, pieśni,zabija się go za pomocą specjalnych narzędzi lub używając ognia kultowego.

,,Poświęcano mu lasy i gaie, na ofiarę, palono ogień nieustanny, niekierdy także czyniono mu krwawe ofiary.”

~,,Prawda Ruska”

Na Żmudzi – w celu przywołania deszczu, wieszało się skórę baranią. Aby uzyskać dobre plony orało się pole nocą ze wchodu na zachód przy pomocy czarnych wołów, a pod koniec zakopywało się czarnego koguta.

Na Rusi w ramach ofiary błagający o pomoc obcinali sobie włosy i składali pod nogami posągu Peruna. Znak taki był traktowany jako zawarcie przymierza z bóstwem. Podobnie postępowano przy zawieraniu traktatów – podawano sprzymierzeńcom kłębki swoich włosów.

Hałasują jak gromy:

Zdjęcia:
Kolejność zachowana:
1. Zdjęcie główne: https://slowianskibestiariusz.pl/bogowie/perun/
2. Mapa: http://mapy.net.pl/pl/p/Polska-pierwszych-Piastow-Europa-na-przelomie-X-i-XI-wieku.-Mapa-scienna/511
3. Perun: http://salve.salon24.pl/564963,perun-najwyzszy-bog-slowian-cz-3-1
4. Topór: https://www.facebook.com/BronimirDabrowski/
5. Belemnit: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kamie%C5%84_piorunowy
6. Rozeta- wzór: http://studio.fs20.org/
7. Rozeta na belce: https://niemasciemy.wordpress.com/tag/rozeta-goralska/
8. Perun: http://www.smakizpolski.com.pl/perun-ktory-uderza/