WANDALOWIE

Wandalowie (w źródłach jako: Vandali lub Vandili) to starożytny lud germański, którego pierwotne siedziby znajdowały się na ziemiach dzisiejszej Polski, identyfikowany ze społecznością kultury przeworskiej. Informacje o pochodzeniu i najdawniejszych dziejach WANDALÓW w pracach historyków starożytnych są bardzo skromne i dotyczą jego późniejszej historii, głównie związanej z obecnością na terenie Afryki. Najwcześniejsze wzmianki na temat Wandalów, odnoszące się do I w. po Chrystusie, zawdzięczamy Pliniuszowi Starszemu (Naturalis Historia, IV, 99) i Tacytowi (Germania, § 2).

Na ich podstawie można przypuszczać, że już w tym czasie Wandalowie stanowili duży lud lub związek plemienny, zamieszkujący tereny zachodniej Polski (Wielkopolski?) w pobliżu Gotów – w zgodnej opinii badaczy identyfikowanych z ludnością kultury wielbarskiej. Potwierdzenie tych informacji stanowi przekaz Jordanesa (Getica, 26), mówiący o pokonaniu Ulmerugiów i Wandalów przez Gotów, przybyłych na południowe wybrzeża Bałtyku.

Uważa się, że archeologicznym śladem konfrontacji pomiędzy Gotami i Wandalami, może być ekspansja ludności kultury wielbarskiej na tereny północnej Wielkopolski, a być może również wsch. Mazowsza, Podlasia i Lubelszczyzny – zajęte wcześniej przez ludność kultury przeworskiej. Nie ma jednak pewności, czy ówcześni mieszkańcy Polski płd.-wsch. należeli do związku plemiennego Wandalów. Paweł Diakon (Historia Longobardorum, I, 7) opisał walki pomiędzy Wandalami, a Longobardami, zakończone zwycięstwem tych ostatnich dzięki pomocy boga Godana (Odyna) i bogini Frei.

O Wandalach nie wspomniał Ptolemeusz, a Tacyt wymienił ich nazwę przy okazji ogólnej prezentacji Germanów. Zdaniem większości badaczy zajmujących się tą problematyką w I w. po Chrystusie, Wandalowie najprawdopodobniej wchodzili w skład konfederacji plemiennej zwanej związkiem lugijskim (Lugiorum nomen), w której funkcjonowali pod inna nazwą. Z czasem – to jest w ciągu II w. po Chrystusie mieliby oni przejąć hegemonię w związku, podczas gdy Lugiowie, będący wcześniej „wielkim ludem”, stracili dawne znaczenie.

Ostatni raz Lugiowie wspomniani zostali przez Zosimosa w kontekście walk prowadzonych przez cesarza Probusa. Za przytoczoną hipotezą przemawia analiza źródeł archeologicznych. Wskazuje ona, że w pierwszych stuleciach po Chr. na terenach zajętych osadnictwem kultury przeworskiej, pomijając obszar ekspansji gockiej ludności kultury wielbarskiej, nie było większych zmian osadniczych. Dotyczy to przede wszystkim, obszarów, które identyfikować należy z głównymi ośrodkami osadnictwa lugijskiego, znajdującymi się w zachodniej Małopolsce, na Kujawach i nad środkową Prosną. Obecnie jeszcze nie można stwierdzić, czy wszystkie tereny zajmowane wcześniej przez ludność związku lugijskiego, stały się dziedzinami „wandalskimi”.

Informacje dotyczące Wandali znalazły się w źródłach opisujących wojny markomańskie (lata 166-180). Eutropiusz i Orozjusz wymieniając wrogów Rzymu umieścili Wandalów na trzecim miejscu po Markomanach i Kwadach. Nie jest jednak jasne, czy ten obraz nie stanowi projekcji późniejszej wizji Wandalów, postrzeganych przez Rzymian u schyłku antyku jako siejących zniszczenie heretyków. U schyłku IV w., podobnie jak Goci i Gepidzi, przyjęli oni arianizm.

W źródłach dotyczących wydarzeń z III w. pojawiają się wzmianki mówiące zarówno o walkach, jak i przymierzach pomiędzy Rzymianami i Wandalami. W czasie wojen markomańskich jedno z plemion wandalskich – Hasdingowie (Asdingowie) – toczyli walki przeciwko Dakom. Badacze są zgodni, że archeologicznym śladem tych wydarzeń jest rozwój osadnictwa ludności kultury przeworskiej nad górna Cisą.

W noc sylwestrową z 406/407 r., około 100-150 tys. Wandalowie, w tym ok. 20 tys. wojowników pod wodzą Godegisela, przekroczyło Ren, by następnie prawie przez 3 lata łupić Galię. W tym samym czasie (schyłek fazy D1) rejestrujemy załamanie – dotychczas stabilnych – struktur osadniczych kultury przeworskiej.

Jesienią 409 r. Wandalowie przenieśli się na tereny Hiszpanii, gdzie osiedli na pewien czas. Epizod „hiszpański” obfitował w konflikty z Rzymianami, a także z innymi ludami germańskimi (Alamanami, Swebami i Wizygotami ), w wyniku których znacznemu osłabieniu uległo jedno z plemion wandalskich – Sillingowie. Pamiątką, którą zostawili po sobie Wandalowie jest nazwa południowego regionu Hiszpanii – Andaluzji.

W 429 r. Wandalowie pod wodzą króla Gejzeryka opuścili dotychczasowe siedziby, przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską i podbili Maghreb. W Afryce założyli własne królestwo, a ich władza obejmowała miasta i wschodnią część nadmorskich nizin, które dawniej należały do Kartaginy i Numidii.

Siłą Wandalów stała się flota, dzięki której w latach 440-480 sprawowali kontrolę nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego, opanowując kolejno Baleary, Korsykę, Sardynię i Sycylię. Liczebność wandalskich mieszkańców afrykańskiego królestwa szacuje się na ok. 80 tys. ludzi, w większości wyznawców arianizmu.

W 455 r. Wandalowie pod wodzą Genzeryka ze swego królestwa w Afryce zorganizowali atak na Rzym, który okrutnie złupili – stąd słowo „wandalizm”. Kres władztwa wandalskiego w Afryce przyniosły rządy wybitnego cesarza bizantyjskiego – Justyniana I (527-565). W 533 r. jego wódz Belizariusz przeprawił się do Afryki na czele piętnastotysięcznej armii, zajął Kartaginę i w decydującej bitwie pod Trikamarum pokonał wandalskiego króla Gelimera. Królestwo Germanów włączone zostało do Bizancjum, Gelimer osiadł w majątku podarowanym przez cesarza, a jego wojowników wcielono do armii bizantyjskiej. W tych okolicznościach Wandalowie szybko utracili swoją odrębność kulturową.

Niewielki odłam Wandali pozostał w swoich dawnych siedzibach, o czym przekonuje przekaz Prokopiusza z Cezarei . Mówi on, że za panowania Gejzeryka w latach 439-477 do Wandalów w Afryce przybyło poselstwo pobratymców z dawnych siedzib, pragnąc się upewnić, że nie zamierzają oni powrócić na północ. Archeologicznym śladem „dawnych siedzib” mogą być pozostałości osadnictwa germańskiego z późnego Okresy Wędrówek Ludów na Kujawach i nad środkową Prosną.

MR

Literatura: M. Jahn, Die Wandalen, [w:] H. Reinerth (red.) Vorgeschichte der deutsche Stämme, t. 3, Die Ostgermanen und Nordgermanen, Leipzig-Berlin 1940, s.943-1032; L. Schmidt, Geschichte der Wandalen, Leipzig 1942; H. Łowmiański, Początki Polski.Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. I, Warszawa 1963; J. Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 1992; J. Kolendo, Antyczne źródła pisane o najdawniejszych dziejach Wandalów, [w:] Wandalowie. Strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa 2004, s. 11-24; J. Strzelczyk, Wandalowie w drodze do Afryki, [w:] Wandalowie. Strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa 2004, s. 199-224; M. Mączyńska, Światło z popiołu. Wędrówki ludów w Europie w IV i V w., Warszawa 2013.