Dzieje sławiańskich Jaćwingów

JAĆWINGOWIE lub Jaćwięgowie – wymarłe najpotężniejsze plemię pruskie, które zamieszkiwało północno-wschodnie tereny obecnej Polski od VIII do XIII wieku. Obejmowały one obszary między Biebrzą na południu, Niemnem na wschodzie, Niemnem i Szeszupą na północy oraz puszczami na wschód od jezior Mamry i Śniardwy (na południe od dzisiejszej Gołdapi) oraz rzeką Łęg (obecnie Ełk) na zachodzie. 

Jaćwież inaczej Sudowia (mapka) to w większości dzisiejsza Suwalszczyzna. Jaćwingowie posługiwali się dialektem języka pruskiego.

Kim byli Jaćwingowie? Tereny Suwalszczyzny porośnięte zwartą puszczą, stały się przedmiotem zasiedlenia już w IV w. p.n.e. Przybyły tu znad Niemna i Mazur niewielkie grupy rodowe Bałtów Zachodnich – protoplastów Prusów i Jaćwingów. Osadnictwo z tego okresu można nazwać wyspowym.

Osiedla mieszkalne składały się z 5 – 8 domów ustawionych na drewnianych rusztowaniach w zarastających zatoczkach jezior. Osiedla obronne były natomiast usytułowane na wysokich wzgórzach, otoczone płotem palisadowym i chronione u podnóża osadami obronnymi lub przynajmniej jedną osadą obronną. W początkach II w n.e. w okresie wpływów rzymskich (I – IV w. n.e.) nastąpił złoty wiek kultury Prusów i Jaćwingów.

---

Objawiało się to masowym wytopem żelaza z rud darniowych (m.in. Osinki), używaniem broni i narzędzi żelaznych. W I i II w. zaczął funkcjonować BURSZTYNOWY SZLAK łączący Imperium Rzymskie z Sambią, Mazurami i Litwą. To wszystko wpłynęło na rozwój gospodarczy Jaćwieży.

Rozwinęło się rolnictwo – hodowano: owce, bydło, świnie, tarpany, uprawiano: pszenicę, jęczmień, proso, żyto, groch. Rozwinęło się także rękodzielnictwo – tkactwo i przerób owczej wełny. Najbardziej znanym i najpiękniejszym grodziskiem na Suwalszczyźnie jest Góra Zamkowa nad jeziorem Szurpiły ze związaną z nią legendą o pięknej Jegli i bogu węży Żaltisie.

Do najbardziej okazałych grodzisk należą także grodzisko w Jeglińcu, dość mało znane ze względu na swe przygraniczne położenie oraz grodziska w Sudawskiem i w Osinkach.

Mniejsze grodziska znajdują się w Klejwach pomiędzy jeziorami Szejpiszki i Klejwy.
W niektórych przypadkach na miejscu dawnych grodzisk rozwinęły się później większe miejscowości, jak np. Wiżajny – w miejscu dawnego grodziska stoi obecnie kościół; w miejscu dawnego grodziska stoi także klasztor w Wigrach. Wszystkich takich centrów – grodów było 80, w tym na ziemiach polskich 40.

Innymi ciekawymi obiektami są pozostałości jaćwieskich osad otwartych, czyli nieumocnionych.

W odróżnieniu od grodzisk, są to obiekty niezbyt okazałe i ich pozostałości można zobaczyć tylko po odsłonięciu warstwy ziemi.

Najbardziej znaną tego typu osadą na Suwalszczyźnie jest osada nad jeziorem Szurpiły, w pobliżu przysiółka Targowisko, związana z grodziskiem w Szurpiłach.
Bardzo interesującymi obiektami są jaćwieskie cmentarzyska, które na Suwalszczyźnie odkryto m.in. w Szwajcarii, Bilwinowie, Prudziszkach, Żywej Wodzie, Osowej, Osinkach i na Górze Cmentarnej nad jez. Szurpiły.

Najciekawsze i najbardziej znane jest cmentarzysko kurhanowe w Szwajcarii, dla którego ochrony utworzono specjalny rezerwat przyrody.

Znalezione tu cenne eksponaty, m.in. broń i ozdoby w pochówkach typu książęcego, można obejrzeć w Muzeum Okręgowym w Suwałkach. Kurhany (zdjęcie niżej) to kamienno-ziemne kopce o wysokości do około 0,5 – 0,8 m i średnicy kilku-kilkunastu metrów, często obłożone jeszcze głazami na wierzchu.

Pod tym stropem grobowca, znajdowała się jama, gdzie chowano urnę z prochami (często w kształcie skrzyni) lub zwłoki wraz z ozdobami, narzędziami lub uzbrojeniem.

Nie można zapomnieć także o specyficznym dziedzictwie jaćwieskim, jakim są nazwy geograficzne, bowiem większość używanych dziś na Suwalszczyźnie nazw jezior, rzek, uroczysk, a także niektórych miejscowości jest pochodzenia jaćwieskiego.

Do nazw takich należą m.in. Hańcza, Wigry, Wiżajny, Szurpiły, Szelment.

Ich zachowanie zawdzięczamy zapewne tym nielicznym Jaćwingom, którzy w głębi lasów przetrwali ostateczną zagładę Jaćwieży i dotrwali do czasów kolonizacji pojaćwieskich puszcz przez osadnictwo litewskie i mazowieckie w XVI w.

Niektórzy z tych potomków Jaćwingów musieli zachować także swe dawne imiona – później przekształcone w nazwiska, bowiem według językoznawców niektóre do dziś spotykane na Suwalszczyźnie „egzotycznie” brzmiące nazwiska, takie jak np.: Kolendo, Magalengo, Krejpcio, Skrunda, Waraksa, Możdżer, Skinder mają zdecydowanie pochodzenie jaćwieskie.

---

---

W czasie wędrówek ludów (V-VI w.) na Suwalszczyznę wkroczyło nowe osadnictwo. Są to fale grup Bałtów uciekających pod naciskiem Słowian z Polesia i Nadnieprza. Zajmują oni Suwalszczyznę, a także wschodnią Litwę i Łotwę. Tworzy się wczesnośredniowieczna społeczność jaćwieska.

---

---

W VI i VII w. zaczyna się upowszechniać na tych terenach technika koła garncarskiego. Zmienia się również rytuał pogrzebowy. Powstają cmentarze typu „prudziskiego” tylko ze spalonymi szczątkami bez ozdób i broni. W średniowieczu (VII-XIII w.) można mówić, iż ziemie jaćwieskie są społecznie i klasowo skrystalizowane.

Podzielone na włości (kroniki XIII-wieczne wymieniają 15 włości jaćwieskich), z centrami administracyjno-gospodarczymi mieszczącymi się w obronnych grodami dokonują silnego rozwoju gospodarczego.

W 1300 roku w Prusach mieszkało 15-20 tyś. „Niemców” i ok. 120 tyś. ludności etnicznej.

Przed podbojem, łącznie z Jaćwingami było to 220 tyś (170 tys. Prusów + 50 tys. Jaćwingów).

Wiara Jaćwingów była typowo politeistyczna. Czczono ciała niebieskie: słońce, księżyc i gwiazdy, zjawiska przyrodnicze: gromy i błyskawice oraz żywioły: wodę i ogień. Wierzono także w demony i bóstwa opiekuńcze. Przyszłość przepowiadali wróżbici i zaklinacze wężów. Wąż i kozioł były zwierzętami świętymi. Wiara w życie pozagrobowe i reinkarnację, nakazywały wyposażać zmarłych w przedmioty codziennego użytku. Nie budowano świątyń.

Gromadzono się przy świętych drzewach i lasach, gdzie płonęły wieczne ogniska strzeżone przez kapłanów. Tam dokonywano obrzędów i składano ofiary – którymi byli również ludzie. Nie zostawili źródeł pisanych, stąd nie wiadomo, jak siebie nazywali. Polacy i Rosjanie zwą ich Jaćwingami (Jadźwingami), Litwini „ludem Dainava”, Niemcy Sudowami (Sudauer), zaś polskie teksty średniowieczne pisane po łacinie –min. „Kronika Polski” Wincentego Kadłubka – określają Jaćwingów jako Pollexiani, czyli Połekszanie, od rzeki Łek, dzisiejszej Ełk. Szurpiły – dziś wieś 14 kilometrów od Suwałk były ich głównym grodem. Szurpiły – Góra Zamkowa na Suwalszczyźnie jest uważana za jeden z piękniejszych punktów widokowych Suwalszczyzny. Z wysokości 228 metrów n.p.m. rozciąga się przepiękny widok na 4 jeziora: Szurpiły, Kluczysko, Jeglówek, Jeglóweczek.

---

---

Ich osady – grody i sąsiadujące z nimi wsie – ukryte w przepastnej puszczy, były położone w trudno dostępnych miejscach, w labiryncie jezior i rzek. Jaćwingowie zajmowali się łowiectwem, bartnictwem, rybołówstwem, hodowlą i rolnictwem. Uprawiali rzemiosła – hutnictwo, kowalstwo, tkactwo, złotnictwo. Prowadzili ożywiony handel z sąsiadami, głównie z Litwą i Rusią.

W XIII wieku Jaćwież, podobnie jak Prusy, to zespół niezależnych ziem zamieszkanych przez ludność spowinowaconą ze sobą bliższymi lub dalszymi więzami krwi.

Ich plemiona funkcjonowały na zasadzie demokracji wojennej z instytucją Wiecu. W sytuacjach zagrożenia zewnętrznego lub w nadziei zdobycia wspólnych łupów w wyprawie wojennej, starszyzna i wodzowie zawierali krótkotrwałe, okazjonalne sojusze.

Na kartach historii Jaćwingowie zapisali się przede wszystkim jako lud bitny, napastliwy i dzielny, zaprawiony w bojach i wyprawach łupieżczych. Długosz wspomina o Jadźwingach raz pierwszy pod r. 1043, twierdząc, że Masław, buntujący Mazowsze przeciw Kazimierzowi Odnowicielowi, poniósłszy klęskę, „poduszczał do wojny Prusaków, do których się był schronił, tudzież Jadźwingów, Słuczan (Slunenses) i inną dzicz pruskiej ziemi”.

Stare źródła historyczne, z których czerpał Długosz, uważały Jadźwingów za współplemieńców i współmieszkańców „pruskiej ziemi”. Jakoż najczęściej wspominają kronikarze o Jadźwingach obok Prusów. Masław razem ich poduszczał i wzywał na pomoc, a gdy zostali przez Polaków pobici, razem „Prusowie, Jadźwingowie i inny barbarzyńcy utrzymali się (1084) w wierności” dla Kazimierza Odnowiciela. Gdzie indziej mówi Długosz wyraźnie: „Litwini, Żmudzini, Jadźwingowie, chociaż odmienne pozyskali nazwiska, i na wiele osobnych podzielili się rodów, byli wszelako jednym ludem”.

A w innem miejscu znowu: „Naród Jadźwingów pochodzeniem swojem, językiem, religią, zwyczajami i obyczajami do Litwinów, Prusaków i Żmudzinów wielce podobny, żył także w bałwochwalstwie”.

Długosz opisując w swych „Rocznikach” wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r. taką zawarł ich charakterystykę:

„Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę.”

---

---

Ich sztuka wojenna polegała na nagłych i niespodziewanych atakach konnych oddziałów wojowników skierowanych na głębokie zaplecze przeciwnika. Atakując rzadziej posługiwali się mieczem, ale zawsze dzidą , bowiem włócznia dla Jaćwinga była tym, czym strzała dla Tatara. Po szybkiej, krwawej walce, zebraniu łupów i wzięciu jeńców, następował równie szybki odwrót. Ta strategia dezorganizowała obrońców, opóźniając pościg i natychmiastową reakcję.

W swych rajdach Jaćwingowie zapuszczali się nawet kilkaset kilometrów od swoich terytoriów, zagarniając niewolników, kosztowności, a nawet całe stada bydła i koni.
W XI – XIII wieku pustoszyli m.in Mazowsze, Kujawy, Ziemie Lubelską, Ziemię Sandomierską oraz tereny Rusi Halickiej.

W odwecie zorganizowano przeciwko Jaćwieży kilka dużych wypraw wojennych, a w 1226 roku w celu poskromienia plemion pruskich i jaćwieskich sprowadzono Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie – czyli Krzyżaków.

Jak przyszłość pokazała, miał to być początek końca samodzielnych dziejów zarówno Prusów, jak i Jaćwingów.

Zakon Krzyżacki, wspierany przez władców i rycerzy ówczesnej Europy, około 1240 roku rozpoczął „ogniem i mieczem” podbój regionu oraz jego chrystianizację. Walki na terenie Prus i Jaćwieży trwały ponad pół wieku.

Dziś byśmy powiedzieli, że obydwie strony walczyły z niebywałym okrucieństwem; ale – jak twierdzi Kazimierz Trybulski, pasjonat średniowiecza i znawca dziejów Zakonu – „takie były ówczesne procedury”.

Krzyżacy realizując swoją „misję”, najpierw podbijali kolejne plemiona pruskie i zajmując ich ziemie, z żelazną konsekwencją tworzyli własne państwo. Piotr Dusburg, kapłan Zakonu Krzyżackiego i autor „Kroniki Ziemi Pruskiej” pisze, iż oddziały zakonne lub krzyżowcy, razem bądź osobno, napadały na osady i warownie Prusów „niszcząc je ogniem i grabieżą”. Kobiety i dzieci brane były do niewoli, natomiast mężczyzn wycinano w pień. Wspierani przez pobratymców Prusowie początkowo stawiali najeźdźcom zacięty opór.

I tak np. uważane za największe w europejskim średniowieczu ich drugie powstanie z lat 1260 -1274 niemal zniosło władztwo krzyżackie na tych ziemiach. Jednak ostateczne zwycięstwo było po stronie Zakonu, który stosując taktykę „spalonej ziemi” rozgramiał kolejno ludy pruskie.

---

---

Gdy podczas wyprawy na Chełmno w 1272 r. wódz Bartów Diwan Klekine (Niedźwiedź ) został śmiertelnie raniony strzałą z kuszy, plemię to uległo sile Zakonu i zaprzestało dalszych walk.
W 1273 roku po śmierci walecznego wodza Herkusa Monte, władztwu Zakonu poddali się również Natangowie, a za nimi Warmowie, mieszkańcy Pogezanii, Sambii i Nadrowii.
Wielkie Powstanie Prusów zaczęło zamierać.

… Gdy plemiona te zostały ujarzmione, przyszedł czas na Jaćwież….” – pisze Piotr z Dusburga.

Wyprawy na tereny Jaćwieży były organizowane przez marszałka krajowego Zakonu Konrada von Thierberga od 1277 roku. Kolejne krwawe pogromy w latach 1280, 1281, 1283, doprowadziły do jej całkowitego spustoszenia i wyniszczenia ludności. Ponadto stały napór Krzyżaków powodował stopniowe rozluźnianie wśród Jaćwingów poczucia narodowego i woli walki. Wodzowie poszczególnych plemion dochodzili do wniosku, że lepiej będzie im żyć pod władzą Zakonu. Ten z kolei nie zostawiał Jaćwingom wyboru: kto nie chciał przyjąć chrztu i podporządkować się, musiał uciekać albo dać głowę.

„… Nieskończenie wiele wojen toczono z Sudowami. Zatem gdy Jedetus, pewien mąż szlachetnego rodu i obyczajów, możny i bogaty przywódca Sudowów z Kimenow, nie mógł już dłużej powstrzymywać częstych i gwałtownych ataków braci, z całą swoją rodziną i służbą oraz z tysiącem pięciuset ludźmi obojga płci przybył do braci i ochrzcił się. Ale Skardo, przywódca drugiej części Sudowii wzgardził wyznaniem wiary i ze swoimi ludźmi udał się na Litwę…” – czytamy w „Kronice Ziemi Pruskiej”.

Krzyżacy chcąc rozbić jedność Jaćwingów stosowali również masowe deportacje. Wielu z nich przesiedlono min. na Sambię – obecnie obwód kaliningradzki w Federacji Rosyjskiej – gdzie jeszcze w XVI wieku istniał tzw. kąt sudawski. W leśnych ostępach pozostali jacyś mieszkańcy, ale było ich tak mało, że krzyżackie dokumenty mówią o Sudowii „Wildenis” – pustkowie. Wyludnienie Jaćwieży było pierwszym nowożytnym wysiedleniem całej grupy etnicznej.

---

---

KALENDARIUM JAĆWINGÓW

---

983 r.

Wyprawa księcia ruskiego Włodzimierza na Jaćwingów.

990 r.

Założenie Grodna. Powojenne badania archeologiczne potwierdzają, że Grodno powstało w końcu X w. w kręgu kultury słowiańskiej.

1009 r.

Bruno nawraca Jaćwingów na nieznanym pograniczu Jaćwieży i Rusi. Misja Brunona zakończyła się męczeństwem. Prawdopodobnie Bruno naruszył święte miejsce jakim jest święty gaj. Bruno wraz z towarzyszami stanął przed wodzem Netimerem. Choć podobno wyszedł zwycięsko z  próby ognia, co zaowocowało chrztem wspomnianego wodza oraz z jego 300-osobowej drużyny, to naczelnik plemienny, którego imienia historia już nie zanotowała, natychmiast kazał zgładzić wszystkich członków misji. Dnia 9 marca 1009 roku Bruno został ścięty, a prawie wszyscy pozostali uczestnicy misji powieszeni. Ocalał tylko, choć z wydartymi oczami Wipert, by świadczył o ostatnich chwilach misji św. Brunona. Tak też uczynił. W Giżycku nad jeziorem Niegocin postawiono krzyż, upamiętniający benedyktyna.

1015 r.

Na Prusów zwycięsko wyprawia się Bolesław Chrobry.

1038 r.

Wyprawa ks. Jarosława na Jaćwingów. Być może on założył Drohiczyn, Mielnik, Brańsk i Bielsk.

1040 r.

Bitwa Litwinów z Rusinami koło Słonima.

1044 r.

Jarosław wyprawia się na Litwę. Założenie przez niego Nowogródka.

1065 r.

Wizna należy do Polski.

1112 r.

Wyprawa Jarosława, syna Świętopełka, na Jaćwingów. Pokonał ich.

1113 r.

Wyprawa książąt ruskich na Jaćwingów.

1138 r.

Misja chrystianizacyjna na terenach pruskich benedyktynów z Płocka.

1141 r.

Misja chrystianizacyjna na terenach pruskich biskupa Henryka Zdzika z Ołomuńca.

1147 r.

Wyprawił się na Jaćwingów (czy Prusów) Bolesław Kędzierzawy i Rusini.

1149 r.

W odwecie Prusowie najeżdżają Polskę.

1164 r.

Bolesław Kędzierzawy, monarcha Polski, bije Prusów i usiłuje nawracać do chrześcijaństwa.

~1165 r.

W Nowogrodzie Wielkim pojawia się „ulica pruska”; znaczy, że Prusowie wiodą przez Nowogród znaczny handel.

1166 r.

Po nieudanych rokowaniach z pruskim wysłannikami Bolesław Kędzierzawy atakuje ziemie Prusów, ale ponosi zupełną klęskę.

1180 r.

Książę ruski Wasilko Jaropełkowicz przekazuje Brańsk i Drohiczyn Leszkowi, synowi Bolesława Kędzierzawego.

1192 r., a raczej 1193, 1194 r.

Kazimierz II Sprawiedliwy organizuje zwycięski pochód odwetowy na Jaćwingów, którzy nękają jego ziemie. Pustoszy Jaćwież.

1195 r.

Jaćwingowie z Litwinami łupią Wołyń, Roman ich ściga, zwycięża i wielu bierze na niewolników „przykutych do pługów, zamiast bydląt używać kazał do pracy, przy wyrobach zarosłych gruntów”.

1196 r.

Na Jaćwingów chodzi zimą w odwecie ks. Roman Mścisławowicz w którego dobrach na Podlasiu ci czynili spustoszenia po Bug i Niemen.

1198 r.

Pierwsza krucjata Zakonu w Inflantach.

1200 r.

Przymierze „Niemców„ (WP: żadnych niemiec wtedy nie było) inflantskich z Litwą.

1201—1202 r.

Zimą Litwini napadają na Semgalię (kraina hist. na Łotwie). Nic nadzwyczajnego w tym nie ma, bowiem przed pojawieniem się najeźdźców Bałtowie prowadzą ze sobą częste walki, jak choćby Jaćwingowie – niszczą Galindię. Solidarność plemienna powstaje wraz z początkiem zagrożenia podbojami krzyżackimi.

1201 r.

Książe połocki Włodzimierz wyprawia się na Litwę.

1202 r.

Rycerze niemieccy u ujścia Dźwiny. Pierwsze starcie Niemców z Rusinami.

1204 r.

Wyprawa Litwinów do Estonii, i śmierć ich wodza Swalgatesa.

1205 r.

Jaćwingowie i Litwini grabią Turyjsk na Rusi ― okolice Komowa, prawie do Czerwienia. Zabito Mateja, zięcia Lubowa i Dobrogościa. Pierwsze wyprawy Litwinów na Połock.

1206 r.

Bulla papieska z 26.X Innocentego III o chrystianizacji Prusów daje początek misji pruskiej.

1207 r.

Gotfryd Boguchwał i zakonnik cysterski Filip zaczyna pod opieką właściciela Radzynia — Krystyna — ewangelizację wzdłuż biegu Wisły docierając do płd. Pomezanii, ale wgłąb krajów pruskich się nie zapuszcza. Odnosi pewne sukcesy chrzcząc nobilów Phalca i jego brata Sodeha.

1210 r.

Zakon zdobywa Liwonię (Łotwa).

Ostatnia wyprawa Danii; król duński, Waldemar II, najeżdża Prusy i nakłada daninę, m in. na Lanzanię i Paslack (mniejsze ziemie w Pogezanii), Barcję, Sambię.

Prusowie wspomagają Konrada Mazowieckiego w grabieży Małopolski.

1212 r.

Polscy zakonnicy cysterscy na czele z Chrystianem (wkrótce biskupem – patrz r. 1216) budują klasztor w Zantyrze, za skraju pruskiej Pomezanii. Zaczyna się pokojowa chrystianizacja Prusów, ale i pierwsze utarczki zbrojne Prusów na płn. granicy Mazowsza.

1213 r.

W zasadzce zakonu w Inflantach ginie Stekse, wódz litewski.

1215 r.

Nobil Surwabuno (Surwabundo) z Lubawy przyjmuje zwierzchnictwo biskupa Chrystiana. Przedtem podobnie czyni Warpor (Warpod) z ziemi Lanzania w Pomezanii. Chrzczeni w Rzymie czy już w swojej ziemi (?), w każdym razie Rzym odwiedzali. Mściwój I przekazuje gród Zantyr Chrystianowi.

1216 r.

Papież utworzył biskupstwo pruskie na czele którego stanął Chrystian.

Najazd księcia halickiego na Mazowsze.

Litwini pokonani u Połocka.

1216-1217 r.

Wyprawy pruskie na Mazowsze.

1217 r.

W Prusach ginie misjonarz cysterski Filip.

1218 r.

Papież Honoriusz III nakłada na Prusów sankcje ekonomiczne zakazując im sprzedaży m.in soli, żelaza i broni.

1219 r.

Układ pokojowy starszyzny pięciu książąt litewskich z Księstwem Halicko-Wołyńskim świadczy o zaczątkach jednoczenia państwa litewskiego.

1220 r.

(lub jeszcze w 1219) Pierwsza krucjata do Prus. Konrad Mazowiecki wspomagany przez Świętopełka i Warcisław z Pomorza, Henryka ks. Śląskiego, Leszka Białego, na wezwanie papieża Honoriusza III ruszyli na Prusów.

Zawarty sojusz litewsko-ruski owocuje wspólną wyprawą Jaćwingów sprzymierzonych z Litwinami i Rusinami na Małopolskę. Dotarli przez Lublin aż pod Kraków i wrócili z wielkimi łupami.

Porażka Litwinów w księstwie Czernihowskim zadana przez ks. Borysa.

1221 r.

Druga wyprawa krzyżowa książąt polskich, Mazowszan i wojsk najemnych przeciw Prusom wyparła Prusów z rejonów Chełmna i Lubawy.

1222 r.

Napad Litwinów na ziemie ruskie.

1223 r.

Duńczycy pobici w Estonii.

Kolejna (trzecia) wyprawa książąt polskich, Mazowszan i wojsk najętych przeciw Prusom.

1224 albo 1226 r.

Prusowie przepławiają się przez Wisłę i palą Oliwę i Drewnicę.

Litwini wyprawiają się na Ruś, pod grodem Russ rozbijają od szczętu obrońców w polu.

1225 r.

Napad 7 tys. litewskich zagonów na ziemie ruskie do Połocka w końcu roku i na początku r. 1226. Zebrani w pogoń nowogrodzianie i połocczanie zwyciężają uchodzących napastników koło Uświata zabijając 2 tys. i uwalniając jeńców.

1226 r.

Konrad Mazowiecki sprowadza Zakon krzyżacki na Ziemię Chełmińską. Fryderyk II nadaje krzyżakom przywileje.

1227 r.

Jaćwingowie garbią okolice Brześcia. Wśród Jaćwingów dowodzili Szur Mondunicz (ojciec), Stegut Zebrowicz (syn) — obaj zabici, Nebr (syn) zdołał zbiec.

W Nowogródku rządzi Izjasław (do 1268 r.).

Niemcy ostatecznie wypierają Duńczyków z Estonii.

Daniel i Wasylko (ale nie ten od Wasilkowa) zapuszczają się pod Kalisz.

1228 r.

Jaćwingowie napadają Brześć.

Konrad Mazowiecki potwierdza w Bieczu ustną umowę o sprowadzeniu Zakonu Krzyżackiego.

Powstaje polski zakon rycerski Braci Dobrzyńskich.

1229 r.

Jaćwingowie napadają na Małopolskę, wracają obozują koło Brześcia, gdzie ks. Włodzimierz Wołyński mimo zawartego wcześniej pokoju rozbija ich i kradnie łupy.

1230 r.

Jaćwingowie napadają Mazowsze.

Przywilejem kruszwickim Konrad Mazowiecki obiecuje zakonowi prócz Ziemi Chełmińskiej całą ziemię, którą zdobędą na Prusach.

Głód w Nowogrodzie Wielkim.

1231 r. (może r. 1232/33)

Biskup Chrystian trafia do niewoli pruskiej w której pozostanie aż do 11.06.1238 r.

1234 r.

Wyprawa krzyżowa na Prusów (Konrad Mazowiecki, Henryk Brodaty, Świętopełk, Sambor). Krzyżacy podbijają Kwidzyń. W bitwie nad rzeką Dzierzgonią (Sirgune) Prusowie pomezańscy zostali pobici przez siły polsko-niemieckie. Według kronikarza krzyżackiego Piotra z Dusburga w bitwie zginęło ponad 5000 Prusów.

Jaćwieska wyprawa na Ruś

1235 r.

Połączenie Zakonu Krzyżackiego i Braci Dobrzyńskich.

1236 r.

22 września Wikind z wojskami żmudzkimi (i najemnikami z Nowogrodu Wielkiego) odnosi wspaniałe zwycięstwo (pod Szawlami) w bitwie z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych nad jez. Sorga (Kamieniem, Mogilną, k. Szawel). Ginie mistrz zakonu Volkwin.

Krzyżacy niszczą pruski gród Rezija (niem. Riesenburg, dziś Prabuty).

1237 r.

Daniel Romanowicz, ks. halicko-wołyński szykuje się od najścia na Jaćwież, ale ostatecznie wyprawia się na rycerzy (byłego zakonu Braci Dobrzyńskich) na nadaną im w Drohiczynie nad Bugiem ziemię, dokąd sprowadzono ich dla ochrony przed najazdami Jaćwingów.

Papież łączy Zakon Kawalerów Mieczowych i Zakon Krzyżacki.

Powstaje zamek Elbing (Elbląg) – zamek na zdjęciu.

Krzyżacy odbijają liczne pruskie ataki.

1238 r.

Wiosną Daniel Halicki z Mendogiem i Izjasławem z Nowogródka atakują Konrada Mazowieckiego; w marcu zajmuje Drohobycz.

Wspólny wiec Warmów i Natangów postanawia wspólnie bronić Warmii przed najazdem, który szykują Krzyżacy po pokonaniu Pogezanii.

Krzyżacy odbywają ekspedycję zwiadowczą po Zalewie Wiślanym na 2 łodziach Pielgrzym i Frydland (?) zauważają i oblegają grodzisko Bałga, wyprawiają się na okoliczne lauksy. Większość Krzyżaków ginie zaatakowana przez liczniejszych Natangów, Bartów a może i Sambów.

1239 r.

Daniel Halicki zdobywa Kijów.

Prusowie wypchnięci z prawego brzegu Nogatu. Desant krzyżacki zdobywa Bałgę i zaczyna budować zamek. Przy próbie odbicia zamku ginie wódz Warmów Piopse. Prusowie niszczą i palą umocnioną osadę przechrzczonych Prusów, którą Krzyżacy zlokalizowali w pobliżu Bałgi. W pobliżu zakładają swój zamek zwany Partegal. Przy próbie kolejnego zdobycia Bałgi zostają zaskoczeni i pobici przez krzyżacką odciecz.

Notowane są grupowe chrzty Warmów.

1240 r.

Krzyżacy nadal wyprawiają się na Warmię, Barcję i Natangię. Zdobywają gród Braunsberg na Warmii. Zakładają zamek Bartenstein [Bartoszyce] .

Zakaz handlu z Prusami solą, żelazem i bronią z roku 1218 ponawia papież Grzegorz IX.

Odłam inflancki zakonu zaczyna działania przeciw Pskowu.

W obliczu zagrożenia mongolskiego Daniel zawiera pokój ze starszyzną litewską. Kijów zdobywają Mongołowie, Daniel ucieka na Węgry, później na Mazowsze.

1241 r.

Założenie zamków Braunsberg, Rössel, Heilsberg Kreuzburg [Krzyżbork] , Wisenburg [Wisenburg] .

Inwazja mongolska. Spustoszone: Nowogródek, Wołkowysk, Słonim, Łuck i Pińsk. Na Śląsku Bitwa pod Legnicą (9.IV) i ogólna pożoga. Mongołowie wtargnęli też do Prus. Po polskiej stronie walczą Templariusze, Joannici i Zakon Krzyżacki, klęska chrześcijan.

Drohiczyn spalony (czy to przez Batu-chana, czy też Rusinów) zagarnął po ich odejściu Erdziwiłł, podobnie jak i złupione Grodno, Suraż, Drohiczyn, Brańsk, Bielsk (Podlaski). Dalsza wyprawa z Jaćwingami na Mazowsze już bez sukcesów, gdyż Gotard (syn Łukasza) wojsko potłukł i siedmiu nobili pojmał, za których dostał po 70 (wielokrotnie kwestionowana liczba) grzywien srebra od głowy.

Polska przed najazdem mongolskim w 1241 roku

Syn sławnego wodza i nobila Glando Kambile (Kambilo) przyjmuje w Nowogrodzie Wielkim prawosławie przybierając imię Jan (Joann).

1242 r.

Po zaatakowaniu przez Krzyżaków Barcji wybucha I powstanie Prusów — Pomezanii, Pogezanii, Natangii w sojuszu ze Świętopełkiem pomorskim. Trwa do 1249 r.

Światopełek najeżdża Ziemię Chełmińską i Pomezanię, zaś powstańcy pruscy zdobywają Reszel i Heilsberg , Braunsberg  , Kreuzburg [Krzyżbork] , Marienwerder [Kwidzyń] , Dzierzgoń. W rękach Krzyżackich podostają tylko zamki Bałga i Elbing , a w Ziemi Chełmińskiej Toruń, Chełmno i Radzyń Chełmiński.

5 .IV Nowogród Wielki odnosi ważne zwycięstwo nad zakonem w tzw. „bitwie na lodzie” na jeziorze Peipus (est. Peipsi-Pihkva, ros. Чудско-Псковское); ginie 20 braci nie licząc ~450 innego wojska.

W Semigalii (kraina hist. na Łotwie) Krzyżacy podstępem zwabiają nobilów, po czym zdradziecko wycinają ich w pień, co wzbudza panikę ludności.

Mongołowie wracając znów idą pustoszyć Ruś Czarną; tam Erdziwił pierwszej ich pokonuje, w drugie bitwie ginie od (zatrutej ?) strzały, jednak Mongołowie zostają odpędzeni.

Po śmierci Erdziwiła władzę na Litwie obejmuje Mendog.

1243 r.

15.VIII Prusowie oblegają Kulmsee (Chełmżę), odnoszą zwycięstwo nad jez. Rheden (albo Rządz) na Ziemi Chełmińskiej nad oddziałami Krzyżaków z Chełmna i Torunia zanim te zdążyły się połączyć (ginie marszałek Dietrich von Bernheim).

Pomorzanie bezskutecznie oblegali Chełmno.

Pomagają im Jaćwingowie, wkrótce nadciągają też Litwini z 30 tys. armią.

Część ich wojsk idzie do Pogezanii, część na Mazowsze, reszta pali zamek Birgelau (krzyżacy schronili się w ocalałej wieży) potem pustoszy okolice Torunia.

Południowy oddział Jaćwingów i Litwinów w tym czasie posiłkuje ks. mazowieckiego Konrada, który najeżdża ziemię sandomierską ojca Bolesława. Konrad doznaje porażki pod Suchodołem (Suchodołami), gdzie cierpią głównie jego pomocnicy Bałtowie, tych jednak nie ratuje, bowiem musi pośpiesznie wracać na odsiecz Płocku napadniętemu przez Prusów. Co za brak koordynacji !!!

Za wyjątkiem znaczniejszych zamków Ziemi Chełmińskiej (Toruń, Chełmno, Radzyń Chełmiński) oraz Bałgi [Bałga] , Elbinga [Elbląg] terytorium Prus jest wolne od Krzyżaków.

Krzyżacy odbijają Heilsberg .

Wydana 24 września bulla papieża wzywa dominikanów do propagowania krucjaty przeciw Prusom.

1244 r.

Mendog włącza się do wojny Prusów i Światopełka przeciw zakonowi, ponosi zrazu klęskę, ale walki trwają aż do 1249 r.

Jak pisze Jan Długosz, książę Konrad Mazowiecki „podburzył przeciwko bratankowi swemu Bolesławowi Wstydliwemu, księciu krakowskiemu Litwinów Prusów i Jadźwingów, którzy licznymi tłumy konnicy i piechoty wtargnąwszy do ziemi lubelskiej gdy znikąd nie było ratunku, spustoszyli ją aż po rzekę Wisłę srodze i po barbarzyńsku, paląc wszystkie kościoły. W podobny sposób nawiedzili także powiaty sieciechowski i łukowski i niezmierną zdobycz tak w ludziach, jako i bydlętach i dostatkach domowych zabrali i uprowadzili”.

Korzystając z zamieszania Lublin zagarnia książę Daniel.

Prusowie najeżdżają Mazowsze aż po Ciechanów, gdzie zostają odparci, tracą łupy i kilkuset wojowników. (dawny Płock na planszy)

1245 r.

Na soborze liońskim nawróceni na chrześcijaństwo Prusowie skarżą się na Krzyżaków, ale nie spotykają się ze zrozumieniem.

Podczas soboru w Lyonie 4.XII umiera Chrystian.

VIII-IX papież obiecuje wyprawę krzyżową na Prusy by ratować znajdujący się w tragicznym położeniu Zakon Krzyżacki. Od następnego roku do Prus zaczną ściągać oddziały rzeszy europejskich władców, które stopniowo przechylą szalę wojny na korzyść zakonu.

Litwini wyprawiają się na Nowogród Wielki, ale doznają serii porażek i zostają odparci.

Daniel Halicki pokonuje Rościsława i sprzymierzonego z nim Bolesława Wstydliwego pod Jarosławiem.

Mimo zwycięstwa Daniel Halicki uznaje zwierzchność Złotej Ordy.

Zimą 1245/46 Konrad Mazowiecki w sojuszu z Wasylkiem Wołyńskim ruszają na Jaćwingów, lecz śniegi i zamiecie zmuszają ich do zawrócenia w pół drogi.

1246 r.

Powstaje zamek Lenzenberg na grodzisku dobrowolnie oddanym przez Prusów. Zamek osłaniał zaopatrzenie Bałgi od strony morza, toteż Prusowie wkrótce go oblegli i zdobyli i zburzyli.

Wyprawa morska na Sambię Lubeki wraz z inflanckimi Krzyżakami.

Nawróceni na chrześcijaństwo Sambijczycy zajmują Królewiec który papież nakazuje oddać metropolicie Albertowi Saurbeerowi. Do przekazania nie doszło, gdyż Krzyżacy mają inne plany. Tworzą tu zależną od siebie kolonię.

Jaćwingowie i Litwini trzeci (1243, 1244) raz wspomagają Konrada Mazowieckiego przeciw ojcu, Bolesławowi.

Mongołowie, Daniel i Wasilko podchodzą ku granicom Litwy. Starcia koło Pińska, Słonima, Turowa, Drucka.

1247 r.

Odbicie zamku Rössel (Reszel) przez Krzyżaków.

„Mistrz krzyżacki Henryk von Wida, znalazł na górze stare i słabą strażą opatrzone zamczysko Dzierzgoń (Stary Dzierzgoń). Opanował je, nagle postawiwszy do murów drabiny i swoimi ludźmi osadził, nazywając go Christburg na pamiątkę wzięcia zamku w wigilię Bożego Narodzenia.” Krzyżowcy po odbiciu „wszystkich mieszkańców pojmali i wymordowali”. Świętopełek w tymże roku odebrał zamek Krzyżakom, a jego załogę wyciął.

Wyprawy Daniela Halickiego i Wasilka na Litwę (Pińsk).

Klęska wojsk litewskich pod Pińskiem.

Posłowie Daniela i Wasilka proponują Siemowitowi wyprawę na Jaćwież. Udział wzięły też oddziały wysłane przez Bolesława V Wstydliwego. Polacy zaczęli od palenia zasieków na moczarach ujawniając położenie wojsk, co wywołało straszny gniew Daniela. Nocą Jaćwingowie napadli na Mazowszan i dopiero po długich błaganiach Daniel zgodził się wysłać łuczników na pomoc osaczonym wojom ostatkiem sił broniących się w zaimprowizowanych szańcach. Rano wznowiono natarcie. W pierwszej linii szły oddziały Daniela i Bolesława, które Jaćwingowie przepuścili. Nad Narwią zaatakowali idące ich śladem oddziały Siemowita i Wasilka. W wywiązawszej się bitwie szala zwycięstwa przechylała się raz na jedną, raz na drugą stronę i dopiero cofnięta drużyna Daniela rozstrzygnęła bitwę. Jaćwingowie zbiegli a napastnicy ruszyli na północ błądząc wśród bagien Biebrzy i niszcząc napotkane osady i zasieki jaćwieskie. Jaćwieski jeniec, któremu obiecano ocalić jego wieś, wyprowadził napastników do rz. Łek (Ełk), zapewne gdzieś u zbiegu z nad rz. Oleg (Lega), o której też wspomina kronika. Tu Jaćwingowie zebrali swe wojsko, paląc wcześniej swe zagrody i stają do boju. Wiele książąt jaćwieskich zginęło. Następnego dnia do Jaćwingów przyłączają się idący z posiłkami Prusowie, ale walki (wobec demonstracji siły odchodzą) nie podejmują.

Tak o tym napisał kronikarz ruski: „Nad ranem wyłoniły się z lasów hufce polsko—ruskie, czerwone ich szczyty (tarcze) rumieniły się jak zorze, hełmy błyszczały jak słońce wschodzące, kopie tkwiły w ręku jak gęste sitowie, po bokach szli strzelcy z nałożonymi na rogach strzałami, dzielny Daniel objeżdżał szeregi. Wtedy rzekli Prusowie do Jaćwingów: Możnaż podtrzymywać drzewo dzidami? Możnaż takiemu wojsku czoła stawiać i wrócili do domu”. Poddają się więc Jaćwingowie składają hołd. Daniel stara się trwale narzucić płd. Jaćwieży swoje zwierzchnictwo, ale Jaćwingowie są ulegli tylko dopóki wojsko nie odchodzi.

1248 r.

Jaćwingowie (pod wodzę Skamonda i Boruca) wojują na Rusi w ziemi pińskiej koło Ochoże i Busowna (zach. Wołyń). Książe wołyński Wasiłko Romanowicz urządził za nimi pogoń w wyniku której byli zagnani na Drohiczyn i zabici a głowa Skamonda wetknięta na pal. [Ипатьевская летопись]. Nie mylić z późniejszym Skomandem (Komatem, Skomatem), czasem dla odróżnienia zwanym też Młodszym.

Świętopełek kończy wojnę trwającą od 1242 r. zawierając pokój z zakonem, ustępuje im Lanzanię.

Krzyżacy budują zamek w Chrystburgu, zapewne zwróconym przez Świętopełka.

Powołanie Henryka na biskupa Jaćwieży.

Siemowit I obejmuje władzę na Mazowszu, w tym Wiznę.

Późną jesienią (prawie wszystkie odbywały się po zamarznięciu błot i wód) rusza pierwsza (patrz 1253 r.) wyprawa karna (nieudana) na Jaćwież Daniela Halickiego przy udziale jego brata Wasylka, Siemowita i Bolesława V Wstydliwego.

1249 r.

Świętopełek zawiera pokój z krzyżakami.

7.II zawarto pokój chrystburgski (Chrystburg to Dzierzgoń) między Prusami z Pomezanii, Warmii i części Natangii a zakonem, którego głównym postanowieniem Prusowie obowiązują się do wierności chrześcijaństwu w zamian zyskując wolność osobistą. Prusowie zobowiązali się do Zielonych Świątek (22.V) tegoż 1249 r. odbudować trzynaście kościołów które zburzyli.

Reszta Prusów walczy nadal odnosząc 29.XI (29.IX ?) zwycięstwo w bitwie koło Kruke (pod Krukami) w Natangii, zabijają 54 rycerzy, wielu ginie w rytualnym ofiarowaniu.

Odbudowa zamku Rössel (Reszel) przez Krzyżaków.

Na przełomie 1249/50 Sambor II zrzeka się Zantyra na rzecz Krzyżaków.

Litwini ze zmiennym szczęściem wojują z Pskowem.

Mendog jakoby rozbił tatarskie wojska Kojdana pod Kojdanowem (od 1932 Dzierżyńsk).

1250 r.

Psków (czasowo) w orbicie Litwy (Rewtiwił na tronie), zaś w Witebsku panuje Edziwił, syn Mendoga, acz stosunki z ojcem ma napięte.

1251 r.

Daniel halicki zdobywa Drohiczyn, dochodzi do Wizny.

Mendog przyjmuje katolicyzm w nadziei papieskiej korony, i na tym tle zaczynają się na Litwie niepokoje ― praktycznie cała ludność to poganie.

Daniel i wszczyna wojnę z Litwą, oblega Nowogródek, zdobywaj Grodno. Jaćwingowie idą (jakoby) wspomagać Daniela, ale nie dają rady z powodu głębokiego śniegu (to usprawiedliwienie wygląda tylko na wybieg, bo jakże walczyć przeciw Litwie ?). Daniel jest zapewne wściekły, gdyż sądził że już nad Jaćwieżą panuje.

Jaćwingowie i ks. Daniel (oraz wojska pińskie i turowskie) pomagają żmudzkiemu księciu Wikindowi w napadzie na zamek Mendoga ― Warutę; inni z kolei Jaćwingowie walczą po stronie Mendoga.

1252 r.

Zimą 1252/53 Krzyżacy podejmują drugą nieudaną wyprawę na Sambię. Pierwsza była w 1246 roku. Henryk Stange wykorzystując zamarznięte wody zalewu podszedł przez Lochstedt pod Girmo i tu został pokonany.

Krzyżacy zakładają zamek Memelburg (Kłajpeda, Memel) i Dirschau (Tczew).

1253 r.

6 albo 29.VII koronacja Mendoga na pierwszego (i ostatniego) króla Litwy.

W lipcu Mendog zrzeka się mnóstwa ziem, z ok. większością Jaćwieży na rzecz zakonu, w tym w całości ziem: Kulene, Karsowe, Crase, Nederowe, Weyze (Wiżajny), Weyse (Wiejsieje), Wange, a w połowie: Rasseyene, Lukowe, Betegalle, Eregalle (na Żmudzi), oraz Deynowe (!)(jaćwieskie). Jest to część układu z Krzyżakami związanego z koronacją. Władza Mendoga jest tak słaba, że nie mógł poradzić sobie nawet na Żmudzi, więc odstąpienie połowy Jaćwieży było niczym darowanie Inflant przez Zagłobę. Z resztą stosunki z Jaćwieżą za Mednoga nie były zbyt ciepłe. Medog (chrześcijanin) im (poganom) nie sprzyja, zaś Jaćwingowie walczą tak po jego stronie jak i przeciw Mendogowi. Z południa ciągle zagraża Ruś Halicka i Siemowit, którzy próbują tworzyć przeciw Medogowi koalicję z Bałtami a najchętniejby i z Krzyżakami. Układ (raczej traktat o podziale wpływów) nic więc Krzyżakom nie daje prócz tytułu dla późniejszych podbojów i roszczeń do ziem jaćwieskich.

Powódź w Polsce.

Krzyżacy odbudowują zamek Kreuzburg [Krzyżbork] .

Wiec Sambów radzi nad przedsięwzięciami w związku z powstaniem (patrz 1252 r.) krzyżackiego zamku w Kłajpedzie. Uchwalono pospolite ruszenie w sile 40 tys. (liczba mocno przesadzona) zbrojnych. Przybili z wielką liczbą łodzi i pieszo atakują zamek, lecz bez powodzenia. Pierwsze wtargnięcie krzyżowców na Sambię kończy się śmiercią komtura Chrystburga, Henrich Stange i jego brata Hermana w bitwie pod Germau (dziś wieś Rossijskie – Русское w rej. Zielenogradzkim).

Litwa nieudanie atakuje Psków.

Wobec koronacji Mendoga Daniel Halicki ostatecznie zmienia politykę na rzecz sojuszu z Mazowszem i wydaje córkę Perejesławę za Siemowita I Mazowieckiego.

Druga (patrz 1248 r.) odwetowa i prewencyjna wyprawa przeciw Jaćwingom koalicji Mazowsza i Rusi Halickiej. Bulla papieska z 19 maja nadawała Kazimierzowi Kujawskiemu jaćwieską ziemię Polexia.

Umiera ks. Bolesław V Wstydliwy.

1254 r.

Daniel Halicki z synami Romanem, Lwem i Szwarno (Swarno) oraz bratem Wasilkiem wyprawia się na Jaćwież na niedawnych sojuszników sprzed roku.

Koronacja Daniela Halickiego w Dorohusku w nadziei zmontowania koalicji i krucjaty przeciw Tatarom i Mongołom, ci jednak uprzedzają atak i każą zniszczyć umocnienia Włodzimierza, Łucka, Krzemieńca i Chełma. Do unii kościelnej z papiestwem nigdy nie doszło.

Sojusz i układ w Raciążu Daniela Halickiego, Siemowita I i mistrza Burcharda von Hornhausena o podziale Jaćwieży po 1/3 (obowiązywał do 1257 r.).

Król czeski Ottokar II rozpoczyna jesienią wyprawę na Sambię.

1255 r.

Wiec Skalowów, Nadrowów i Jaćwingów uchwala atak na Sambię, by ukarać ich za podporządkowanie się Krzyżakom i przyjęcie chrześcijaństwa. Postanowiono też o budowie twierdzy broniącej dostępu do Natangii od strony Sambii.

Krzyżowcy czescy (patrz r. 1254), niemieccy i miejscowi podejmują wyprawę na Sambię. Wojska skoncentrowane koło Bałgi przechodzą po lodzie zalewu na mierzeję i nieoczekiwanie dla Sambów atakują. ich i pokonują.

Na zdobytym terenie Krzyżacy zakładają zamki Königsberg wobec czego Sambowie budują dla jego blokady strażnicze grodzisko Wilow, które jednak w następnym roku krzyżacy przejmują.

W październiku Mandog nadaje Krzyżakom ziemię Selen (wątpliwe czy ma nad nią jakąkolwiek władzę), leżącą w Semigallii wschodniej, dziś część powiatu Selburskiego.

Rusko-litewska wyprawa Szwarno i Mendoga zdobywa i pali Lublin. Szwarno bierze za żonę córkę Mendoga (?).

Pokój Daniela z Mendogiem przeciw Mongołom a także by mieć wolną rękę w podboju Jaćwieży płd. (ściślej Zliny, Silii), Połeksza i terenów między Narwią a Biebrzą).

Trzecia prewencyjna wyprawa przeciw Jaćwingom koalicji Mazowsza i Rusi Halickiej. Zimą 1255-1256 książe Daniel z Siemowitem, przy udziale Bolesława Wstydliwego chodzi na wsi Bołdykiszcze (dziś zapewne Bełda koło Rajgrodu) i Priwiszcza, spalono posiadłości Tajsewiczów, Burła, Rajmocze, Komata, Dora, Stekintów i wieś Korkowiczów. Wśród książąt jaćwieskich w tym czasie znany jest Jundził (być może ojciec Skumo). Pod Priwyszcami 15 km na zachód od Augustowa (???) Daniel pokonuje zjednoczone wojska Jaćwingów. Wielka koalicja przeciw Jaćwieży: ks. wołkowyskiego Gleba, ks. świsłockiego Izjasława, Daniela Halickiego i Polski.

Jaćwingowie składają hołd Danielowi Halickiemu; płacą mu dań (kuny, srebro). Nie można być pewnym czy w samej rzeczy tak było, czy też jest to typowym pochlebczym, zwykle wymyślonym, dodatkiem kroniko-pisarza ruskiego. Zapewne po wycofaniu się najeźdźców Jaćwingowie nie będą honorować jakichkolwiek układów poddańczych.

1256 r.

Krwawo stłumione powstanie pruskie w Sambii, Semgalii, Nadrowii, Szalawii, Sudowii. W Natangii Krzyżacy zdobywają grodziska Ochtolita (trzy sąsiednie: Unstatrips, Gundow i Angestet poddają się).

Założenie zamku Wehlau u ujścia Alle do Pregoły.

Daniel konsekwentnie chodził na Jaćwingów. Jak widać, nie podporządkują się mu dobrowolnie.

Jaćwingowie najeżdżają Małopolskę.

1257 r.

Aleksander Newski opanowuje bunt Nowogrodu Wielkiego.

Koniec sojuszu Daniela z papieżem i krzyżactwem wobec nieudanych prób zmontowania koalicji przeciw panującym w Haliczu Tatarom (Mongołom). Rozeźlony postawą Daniela (nieuznaniem zwierzchnictwa) papież zezwala Mendogowi na zajęcie ziem księstwa halickiego.

Siemowit we Włocławku ponawia 4.VIII traktat z Krzyżakami przeciw Jaćwieży.

1258 r.

Grodno przechodzi do Litwy. Burundaj z pomocą Halicza atakuje Litwę, potem odbywa 2-gi najazd na Polskę.

Daniel Halicki ustępuje Brześć Litwie. Z kolei Narbutt pisze, że to Mendog zwrócił Danielowi Brześć, Mielnik, Słonim, Wołkowysk, Bielsk, Grodno i Nowogródek. Jeśliby to wziąć za prawdę, to niedługo nic by mu do darowania sąsiadom nie zostało.

Litwini walczą w ziemi nowogrodzkiej i smoleńskiej.

Litewski najazd na Mazowsze. Litwini (przejściowo) zajmują gród Ornymę pod Płockiem.

1259 r.

Założenie zamku Georgenburg.

Mongołowie Burundaja z udziałem Jaćwingów i Rusinów wyprawiają się kolejny raz (jak przed rokiem) na Małopolskę, zdobywają i wyżynają Lublin i Sandomierz, palą Kraków (zamek się obronił). Daniel Halicki zmuszony jest prowadzić wojsko w przedniej straży.

1260 r.

13.VII Żmudzini (podobno bez udziału Mendoga, któremu jako katolickiemu władcy nie uchodzi otwarcie wspierać pogan przeciw Krzyżakom) pokonują nad jez. Durbe (Kuronia, dziś na Łotwie) połączone siły zakonu z Prus i Inflant, zmobilizowanych Prusów i Siemowita. Zginęli obaj wodzowie krzyżaccy (mistrz Burchard von Hornhausen i Henryk Botel) i 156 rycerzy.

Na wieść o klęsce zakonu zwołany wielki WIEC niemal wszystkich (prócz Pomezanii ?) ziem pruskich postanawia o wybuchu powstanie w Prusach i Inflantach i przymierzu z księciem Pomorzan Światopełkem. Prusowie, walczące dotąd osobno, ustalają współdziałanie, choć wiec ustala wybór osobnych wodzów przez każdą z ziem. Wodzem Sambów zostaje Glande, Natangów ― Herkus Monte ; Bartów ― Diwan (Dziwan Klekin, Divanus Loki), Warmów ― Glappo (Glape), Pogezanów ― Auktume.

Za historyczną datę wybuchu II powstania Pruskiego przyjmuje się 20 września 1260 r. Walki obejmują całe Prusy z wyjątkiem Pomezanii i Ziemi Chełmińskiej. Przyczyną powstania był ciężkie robocizny i daniny nakładane wbrew pokojowi chrystburskiemu. Długosz pisze: „… porzucili wiarę chrześcijańską i w przeddzień św. Mateusza wrócili do bałwochwalstwa. Porwali się do broni i na wszystkich chrześcijan z wielką srogością uderzyli. Kapłani i sługi Boże i wszystkich wyznawców Chrystusa pomordowali kościoły podpalili”.

Zakon Krzyżacki wzywa na krucjatę posiłki z Polski i Niemiec. Obiecują Siemowitowi 1/6 ziem zdobytych na Jaćwingach w zamian na pomoc militarną.

Ipatiewskaja Letopis pod rokiem 1260 odnotowuje, że Wasilko, brat ruskiego księcia Daniela, wyprawił się na podbój Litwy i w walkach zabił trzech braci Trojdena.

1261 r.

Wobec powstania Mendog porzuca katolicyzm i wraca do wiary przodków by zachować władzę (wśród współziomków pogan).

W styczniu docierają pierwsze posiłki z Polski i Niemiec. Krzyżacy rozdzieliwszy armię koło Brandenburga jedną grupą dowodzoną przez Waltera z von Barbige idą przeciw Sambii, a drugą na Natangię. Pochód po Natangii z początku nie spotyka się z większym oporem i przebiega dla Krzyżaków pomyślnie. Krzyżacy znów się rozdzielają siły by objąć efektywniej działaniami wielkie terytorium. Jak pokazała praktyka, było to taktycznym błędem, bowiem wódz Natangów, Herkus Monte, świetny strateg doskonale znający przeciwnika, spodziewał się, wręcz oczekiwał, takiego przebiegu działań. Gdy tylko pierwsza grupa oddaliła się, zaatakował i pokonał resztę wojsk.

Kiedy krzyżacki oddział powrócił 21.01.1261 r., trafił pod Pokarminem na pole bitwy. Teraz Natangowie rozbijają wracającą grupę, co prowadzi następnego dnia do bezładnej ucieczki rycerzy zakonu. W kilka dni później na Sambowie pokonują również Waltera von Barbige. Seria porażek rozbiła krzyżackie posiłki. W terenie niepodzielnie panują Prusowie a powstanie zyskuje nowy impuls i rozprzestrzenia się.

Krzyżacy znalazłszy się w zagrożeniu chowają się do umocnionych zamków. Rössel (Reszel) sami niszczą i wycofują się, Heilberg dostaje się w ręce Prusów bez walki, opuszczony przez załogę. Herkus Monte, pomny strat jakie ponoszono przy oblężeniach krzyżackich twierdz, wcale nie zamierza ich zdobywać, tylko pokonać odcinając zaopatrzenie. Zaczyna się blokada zamków Bałga [Bałga] i Königsberg [Królewiec] .

Zniszczenie przez powstańców zamku Braunsberg. miasta i kościoła.

Część Litwinów najeżdża na Płock (odwet za udział w bitwie na jez. Durbe w 1260 r.), część do Prus wspomagać powstanie.

Ginie Skumo.

15 czerwca w Troszynie Siemowit ponownie zawiera traktat z Krzyżakami o rozbiorze Jaćwieży. I tym razem ma otrzymać również 1/6 jej część.

Barunda-chan łupi Drohiczyn. Tatarzy palą Sandomierz i mordują ludność.

Większość płd. Podlasia w rękach halickich (Brańsk, Suraż, Knyszyn, Bielsk, Wysokie Mazowieckie i Ciechanowiec), ale na płn. jaćwieskie i litewskie (Garta czyli Grodno), Słonim, Wołkowysk. Umownie granicę można poprowadzić po Narwi.

Ks. Litewski Wojszełk pokonuje Romana i bierze go w niewolę, ale wykupują go Daniel Halicki z bratem Wasilko.

1262 r.

22. I Prusowie rozbili przybyłe z odsieczą obleganego Königsberga [Królewiec] okręty.

Oblężenie Reszla kończy się opuszczeniem go przez krzyżacką załogę.

Mendog zawiązuje sojusz z ks. Nowogrodu Aleksandrem Newskim (ten wspiera pruskie powstanie), Tweru, Połocka i Żmudzi (wrogami swoich wrogów) w celu koordynacji walki z Krzyżakami. Rusini zaczynają działania pod Dorpatem, Litwini i Żmudzini koło Wenden w Inflantach.

22.VI kolejna karna wyprawa Mendoga z Rusinami na Mazowsze. Płock spalony. Siemowit ginie (23.VI zabity z przez swego szwagra Szwarno) w Jazdowie (dzisiejszym Ujazdowie) a jego syn Konrad trafia do niewoli.

Ścigające napastników rycerstwo mazowieckie rozbite 5.VIII pod Długosiodłem.

Kazimierz I Kondradowic walczy z Zakonem Krzyżackim.

1263 r.

Przejściowa okupacja Ziemi Chełmińskiej przez Prusów.

Monte wiosną najeżdża Ziemię Chełmińską i 13.VII pod Lubawą zwycięża Krzyżaków na czele z mistrzem krajowym (t. j. wice-mistrzem) Helmerichem. Zginął sam mistrz, 40 rycerzy i mnóstwo knechtów. Zniszczono jednak zamek Marienwerder (Kwidzyń), zdobyto Chełmżę. Załoga Wisenburga zbiegła do Polski. Wybito prawie całą załogę Kreuzburga podczas próby ucieczki z zamku po trzyletnim oblężeniu, gdy obrońcom skończyła się żywność.

W bitwie pod Barthenstein zginęło około 1300 Prusów (liczba zapewne przesadzona).

21 września (?) Skomand (i Trojnat ?) rozpoczyna rajd po ziemi Chełmińskiej na czele 4 tyś wojska. Krzyżacy kryją się w zamkach, które najczęściej bezskutecznie oblega, i tak kolejno: Plowist (Płowęż nad rz. Osą), Rehden [Radzyń Chełmiński] , Lipa (dziś Lipienek, na płd.-wsch od Chełmna), Welsais (nazwa zdaje się Pruska, dziś Wieldządz, na wsch. od Chełmna) — którego przedmieście pali do fundamentów, Turnitz (dziś Turznice, na płd.-wsch. od Grudziądza), Clementis (dziś Plemięta, k. Turznic) — spalili z 100 obrońców podkładając ogień, prócz kobiet i dzieci które uprowadzili, Grudziądz, Marienburg (Malbork — wielkiego zamku jeszcze nie było, pewnie jakiś mały gród), Zantyr (stary gród Pruski i nazwa też pruska, może nordycka lub starogermańska, w okolicach dzisiejszej Białej Góry, zlikwidowany r. 1280 r. na rzecz Malborka), Chrystburg (Dzierzgoń). Oblegają również Toruń i Chełmżę która uda się zdobyć Herkusowi Monte, który ją łupi i częściowo pali. Zamek Birgelau [Bierzgłów] spalony, zamek Strasburg (Brodnica, albo raczej strażnica zakonu nad jeziorem Strażym) spalony przez Jaćwingów. Powracają z ogromnymi łupami.

IX.12 Mendog z dwojgiem synów zamordowany w wyniku spisku Treniota (siostrzeńca, księcia Żmudzkiego), Jaćwingów (?) i Dowmunta (któremu odbił żonę); władzę obejmuje z początku Treniota, lecz rok później sam zostaje zabity. Pretensje do korony litewskiej zgłasza Daniel, któremu udaje się uwięzić Wojsiełka. Przy wsparciu Szwarno (dobry przyjaciel, rządzi na Rusi Czarnej), do władzy dochodzi jednak Wojsiełek. Jego stosunki ze Żmudzinami i Jaćwingami są napięte z racji spisku na życie jego ojca Mendoga (do tego był chrześcijańskim mnichem).

Aleksander Newski umiera.

Roman Michaiłowicz, syn Michała Czernihowskiego gromi Litwinów.

1264 r.

Szwarno z Litwinami lub Jaćwingami najeżdża Małopolskę.

Barthenstein [wytrzymał 4-letnie oblężenie po którym załoga zdołała ewakuować się od Königsbergu [Królewiec] i Elbinga [Elbląg] .

Kończy się oblężenie zamku Bałga.

Bolesław V Wstydliwy, ostatni przedstawiciel małopolskiej linii Piastów, zgromadziwszy Wojsko pod Zawichostem, 22 czerwca wkracza na Podlasie i pokonuje w wyprawie odwetowej pod Brańskiem (albo Łukowem) Jaćwingów (pod wodzą Komata albo Konata – jak pisze Stryjkowski, może Skomanda) i Rusinów, a następnie pustoszy Jaćwież.

Daniel Halicki umiera. Przed śmiercią podzielił Ruś między swoich synów: Lew osiadł w Haliczu, Swarno w Przemyślu, Wasylko na Włodzimierzu, Mścisław na Łucku.

Wojsiełek czele oddziałów ruskich spacyfikował powstanie w Auksztocie i jednoczy ponownie Litwę, morduje spiskowców ― królobójców mendogowych, Dowmunta wypędza.

Krzyżacy pustoszą Sambię, wznoszą w Tapiawie na granicy z Natangią nowy gród.

1265 r.

Prusowie kończą blokadę Königsberga [Królewiec] trwającą od 1261 r. Przez ten czas zamek był zaopatrywany wyłącznie drogą morską. Prusowie zbudowali most na Pregole by odciąć zaopatrzenie od morza, lecz krzyżacy zdołali go zniszczyć.

Papież ogłasza nową wyprawę do Prus. Albrecht, ks. Brunszwiku i Albrecht ks. Turyngii z wojskiem zaatakowały Sambię.

Kriwo Allepsa ucieka do Krzyżaków.

1266 r – 1267 r.

Grupa Prusów uchodzi na Litwę, gdzie Wojsiełk ich osiedla.

Na wybrzeże Natangii wyprawił się król czeski Ottokar II.

Wojsiełek wojuje z Pskowem, podporządkowuje księstwo połockie.

1267 r.

Wojsiełek, syn Mendoga, pod naciskiem spadkobierców Daniela Halickiego zwraca Ruś Czarną przekazując władzę Szwarno. Bunt przeciwko następcy na Litwie. Wojsiełek zostaje zamordowany przez Lwa na ugodowym zjeździe u Lwa Daniłowicza i Wasylka Romanowicza we Włodzimierzu. Zaczyna się rywalizacja o pogranicze litewsko-ruskie. Początek najazdów rusko-tatarsko-mongolskich na płd. Litwę. Litwa (i Jaćwież) walczy praktycznie ze wszystkimi sąsiadami: Krzyżakami w Inflantach, Rusią halicką pod zwierzchnictwem Złotej Ordy, Mazowszem. W Prusach trwa powstanie, toteż Krzyżacy ze wschodu nie zagrażają.

Podczas nieobecności Alberta został ponownie zniszczony Kwidzyń. Powstańcy pruscy z Dzierzgonia wystawili do walki niewielki odział zaczepny, Krzyżacy myśląc że to wszyscy wojownicy dali się wciągnąć do walki w otwartym polu, wówczas to uderzył główny odział wojsk pruskich, który zdobył i zniszczył miasto, wziął licznych mieszkańców do niewoli. Po odbudowaniu nastąpił drugi atak na miasto, który zniweczył cały wysiłek budowlany Kwidzynian.

1268 r.

Szwarno sięga po władzę, ale pokonuje go Trojden.

Papież Klemens IV nadaje zezwolenie Przemysłowi II na zajęcie Litwy i zaprowadzenie tam katolicyzmu.

1269 r.

Poganin Trojden obejmuje władzę na Litwie. Umiera Wasilko po którym nastaje jego syn Włodzimierz.

1270 r.

16.II Trojden pokonuje zakon pod Karusami (na lodzie Morza Bałtyckiego) zabijając 52 rycerzy (w tym wielkiego mistrza Otto von Lutterberga) i ok. 600 knechtów

Latem, pod Pārdaugava (k. Rygi), ginie następca, Andreas von Westfalen wraz z 20 rycerzy, gdy wysyła załogę w pogoń za litewskim rajdem po Liwonii (na Łotwie).

Krzyżacy odbudowują zamek Kreuzburg [Krzyżbork] jako murowany.

1271 r.

Diwan Kpekine z Bartami i Pogezanami rozbili wojsko krzyżackie nad rzeką Dzieżgonią. Zabito 12 rycerzy i 500 wojów.

1272 r.

Krzyżacy podbijają Warmię, Barcję, margrabia miśnieński, Dytryk II pustoszy Natangię, Sambia padła wcześniej. Powstanie zaczyna zamierać.

Jaćwieska kiedyś Dajnowa, jak i Żmudź, faktycznie jest już pod władzą Litwy. Trojden, zwąc się księciem jaćwieskim i dajnowskim, dąży do zjednoczenia wszystkich Bałtów w oporze przeciw potędze krzyżackiej. Stosunki między Litwą i Jaćwieżą stają się wręcz wzorowe — pełen sojusz.

Najazd Jaćwingów Skomanda na Ziemię Chełmińską.

1273 r.

Żelisław i Wołodzisław Łomonosy chodzą na Jaćwingów, zdobyli ziemię Zlinę. Do ruskich książąt przybili jaćwiescy (Zlińcy, Połekszanie ?) książęta Mintel, Szur (Szurp ?), Mudejko i Pestiło zawrzeć pokój. [Ипатьевская летопись]

Podczas oblężenia zamku Schönsee albo Birgelau [Bierzgłów] ginie wódz Bartów Diwan trafiony strzałą z kuszy przez Arnolda Kropfa (późn. 1288 komtura). Bartowie zaprzestają walki.

Jesienią, wódz Natangów Herkus Monte, osaczony (zdradzony przez swego sługę), pojmany, ginie powieszony na drzewie i przebity mieczem. Zdradzony wódz Warmii Glappe (Glapo), ginie powieszony (w Königsbergu). Powstanie Prusów chyli się ku klęsce.

1274 r.

Roman Michaiłowicz, syn Michała Czernihowskiego napada Litwinów.

Trojden z grodnianami (i Jaćwieżą ?) najeżdża Podlasie, zdobywa Drohiczyn nad Bugiem, żąda uległości od płd. Rusi.

Heilsberg zdobyty przez Krzyżaków; upada też Pogezania.

Tatarzy (Mongołowie) wyprawiają się na Litwę.

1275 r.

Pada twierdza Nadrowii Kamsvika (pszczele sioło), po czym Nadrowowie poddają się. Koniec powstania. Wolna zostaje tylko Sklawonia no i Jaćwież.

C.d. wojny sprzed roku. Nowogródek (wtedy litewski) okrążają wojska Lwa, lecz gdy obiecane posiłki od książąt turowsko-pińskich nie nadchodzą, muszą odstąpić os miasta.

Trojden odpiera Tatarów (t. j. Mongołów, których lennikami są księstwa ruskie).

1276 r.

Koniec wojny. Trojden i Lew podpisują pokój.

Nieudana próba kolejnego powstania w Prusach, łatwo i szybko stłumiona.

Grupa Prusów, w większości z Nadrowii, (i Barcji ?) ucieka do Trojdena, który osiedla ich w okolicach Grodna i Słonima (żyją tam w pogaństwie do XV w.), inni emigrując do Wielkopolski, Mazowsza, Pomorza Gdańskiego dają zaczątek polskiego szlacheckiego rodu h. Prus.

1277 r.

Wyprawy zjednoczonych sił mongolskich- na Nowogródek i podległych im płd. książąt ruskich – na Grodno (grodu bronią Prusowie). Ostrzeżeni obrońcy Grodna pobili przednie wojska i wzięli jeńców, ale zmuszeni są ich uwolnić w zamian za odstąpienie od oblężenia miasta. Pokój, jak widać, nie trwał długo.

Pada główny gród Sklawonii Ragneta („leśny kraj”) – obrońcy wyrżnięci, kobiety i dzieci uprowadzono, giną wodzowie Zurbancz, Swisdet, Surdet (Zurdet ?). Ostateczny podbój po 3-letnich walkach Sklawonii, która została na wiele lat wyludniona (jak i wcześniej Nadrowia). Całe Prusy we władzy Krzyżaków. Na zdjęciu Ruiny zamku.

Początek podboju Jaćwieży przez Zakon Krzyżacki. Wyprawa krzyżacka na Jaćwingów (i Prusów ?). Konrad von Thierberg powracał z obfitym łupem przez jezioro Niegocin pod Lecem (Giżyckiem). Choć Jaćwingowie zaraz wyruszyli za nim w pościg, to jednak dalszą wyprawę uniemożliwiły im nagły wiatr i odwilż, które następnej nocy skruszyły lód na wspomnianym jeziorze i zatarły ślady, co przeszkodziło im w pogoni.

Skomand bez sukcesu oblega Lubawę, Chełmżę, Radzyń Chełmiński (może nawet zdobywa, a co najmniej częściowo niszczy nieukończoną jeszcze twierdzę), niszczy Bierzgłów.

Trzecie powstanie Prusów w którym brały udział wszystkie plemiona pruskie poza Pomezanami, ale tylko Pogezanie wystąpili otwarcie przeciw Zakonowi. Po ostrych walkach w okolicach Grudziądza, Kwidzyna, Zantyra i Dzierzgonia powstanie upadło prawdopodobnie około 1282 roku. Walcząc po stronie zakonu poległ Pomezanin Matho. Za zasługi w walkach z Prusami biskup Albert nadał mu wcześniej wieś Gonty koło Prabut. Podczas powstania biskup Pomezanii Albert przebywa w Bawarii jako zastępca biskupa z Bazylei. Próba opanowania Kwidzynia przez powstańców.

1278 r.

Pod koniec roku Trojden posyła swego brata Sirpucia (namiestnika Grodna) na pomoc Jaćwingom walczącym z Mazowszem. Wojska doszły do Lublina, gdzie odpiera (?) je Leszek Czarny bijąc pod Łukowem. Wobec naporu książęta mazowieccy zerwali przymierze z zakonem i zawarli pokój z Trojdenem. Kolejne odwrócenie sojuszy Mazowsza.

Okupacja i zniszczenie Nowogródka przez Tatarów. Lew wojuje ziemię grodzieńską. Stacjonujące w Grodnie oddziały Prusów (i Bartów) w udanej wycieczce przeciw najeźdźcom biorą jeńców, odpierają szturm grodu; wyprawa Lwa kończy się spektakularną porażką.

Konrad von Thierberg z 1500 wojska wtargnął w ziemię Kymenow. Wielu zabił, uprowadził ponad 1000 jeńców i wielkie zdobycze. Następnego dnia jaćwieski pościg z 3000 ludzi dopada powracających Krzyżaków o trzy mile przed lasem Winse (albo Winze, zapewne dzisiejsze Wężewo). W straszliwej bitwie Jaćwingowie zostają pokonani (6 kawalerów mieczowych ginie) a Krzyżacy gonią ich aż do granic ich ziem.

1279 r.

5.III Bitwa pod Kiernowem (Aszeraden, lit. Ašeradės), zginęło 71 (wg. innych źródeł 69) braci krzyżackich nie licząc innych rycerzy i wojowników. Sukces przypieczętowany pokojem tegoż roku był wielkim zwycięstwem Mazowsza i Litwy. Książe Bolesław II Mazowiecki pojął za żonę córkę Trojdena Gaudemundę (Gedymidę). Pokój z Mazowszem był skierowany przeciw zakonowi i Polsce.

Maciej Stryjkowski wspomina w tym roku o ślubie Trojdena z mazowiecką księżniczką Anną (Hanną), zatem przypieczętowanie sojuszu z Mazowszem.

Głód w Polsce, na Rusi, Litwie i w Jaćwieży. Jaćwingowie ślą posłów do księcia Włodzimierza po zboże kupując je za srebro, wosk, skóry bobrów, kun i wiewiórek. Włodzimierz wysłał łodzie z Brześcia Bugiem i Narwią, lecz Mazowszanie je przechwycili koło Pułtuska a załogi wycięli. W odwecie Włodzimierz najechał prawobrzeżne Mazowsze, lecz w końcu zawiera przymierze z Konradem zwracając łupy i jeńców.

Lew Daniłowicz halicki nieudanie atakuje Kraków.

Ponowna (nieudana) wyprawa Mongołów i ks. płd. ruskich na Litwę.

1280 r.

Trojden przyłącza Auksztotę do Litwy.

Lew Halicki, ciągle pretendujący do spadku tronu krakowskiego, na czele wojsk mongolsko-jaćwiesko-ruskich uderzył na Leszka Czarnego, lecz został pobity w bitwie pod Goślicami (23.II). Nieudane oblężenie Sandomierza przez Lwa.

1281 r.

Trojden zdobył Gercike i odciął Dyneburg od Łotwy, czym zmusił Krzyżaków oddać ten zamek w zamian zdobytego Gercike.

W oblężeniu grodu Skomanda nad jez. Skomętno ginie 150 obrońców. Skomand uchodzi na Litwę w okolice Grodna, do (swego zięcia ?) Trojdena. Niektórzy dowodzą, że był za panowania Trojdena drugim człowiekiem na Litwie, co uzasadniałyby więzy pokrewieństwa. Być może przebywał w zach. Żmudzi, o czym można wnosić z nazwy zamczyska Skomanty położonego niedaleko zamku Giedymina.

Maciej Stryjkowski pod rokiem 1281 pisze: Tegoż czasu […] jedno Sudawskie xsiązę zacne Russigenon zwane, ze wszystką familią, przyjechał do Kontora z Bałgi i ochrzcił się. Tegoż czasu Konradus de Tirbig marszałek Pruski (tzn. krzyżacki) ze wszistkimi braty do Siliej (Zliny, Silii ?) Sudowskiej ziemice wciągnął, tak to wielkie wojsko Niemieckie było, iż kilko mil pola zastąpiło.

1282 r.

Trojden zabity przez Stumanda i Girdziła, którzy następnie uciekli do zakonu. Według podań byli oni wysłannikami separatystów którzy przyjąwszy katolicyzm zostali uczestnikami wyprawy Krzyżaków na Litwę w odwecie ze stratę swych posiadłości.

Leszek Czarny 13.X rozgromił

pod Brańskiem, między rz. Nurcem i Branką (raczej nie — wg. Kopciała — Legendy…),

nad Narwią k. Długosiodła (?),

pod Wasilkowem nad Narwią (jeśli już to nad Supraślą),

na polach wsi Łopiennik i Krzywe (?),

nad ujściem Czarnej Hańczy do Niemna, a odległą o 2 km wioseczką Jatwieź (?), (to nie są pewnie wszystkie potencjalne miejsca bitwy — każdy chciałby ją mieć blisko siebie)

powracających z łupieży Jaćwingów (oraz Litwinów? — ci wobec zabójstwa Trojdena byli chyba nieobecni — raczej Rusinów grodzieńskich ?), którzy napadli z podburzenia Lwa ziemię lubelską. „Nieprzyjaciel został dopędzony przez jazdę polską między Narwią a Niemnem i po okrążeniu niemal w całości wycięty. W rzezi, która miała miejsce, wzięli udział także uwolnieni jeńcy polscy.” Największa klęska militarna Jaćwieży. Po zwycięskiej odsieczy wojska Leszka Czarnego splądrowały wówczas Wysoczyznę Białostocką (znaczy, zamieszkałą przez Jaćwingów ? czy Rusinów ?, a może i jednych i drugich). Jaćwingowie mieli uprzednio napaść na Płock, ale chyba nie w tym roku.

1283 r.

Ostatnia, rozstrzygająca wyprawa Krzyżaków na Jaćwież.

Friedrich von Holle prowadzi wyprawę na ziemie Kirsnowii w okolice rz. Kirsy i Szeszupy ciągnące się aż do Mieruniszek i Cimoch, i ziemię Krasime. Podczas tej to wyprawy ginie jako ostatnia ofiara wojny z Prusami i Jaćwingami. Bitwa pod grodziskiem Winse (Wężewo) i Meruniske, upadek Szurpił.

Skrudo po utracie zamku (gdzieś w Krasime) niszczy swą ziemię, po czym wraz z resztką ocalałego rodu i poddanymi opuszcza Krasime udając się na Litwę. Z Kroniki Stryjkowskiego –  Tak pisze potym Dusburg, iż wielkie i nieskończone wojny Krzyżacy czynili przeciw Sudowitom i Żmodzi, które powiada dla krótkości opuszczam. Gdy tedy Jedekosz (Gedete) starosta Sudowski z zamku Kimenowa, człowiek roku wielkiego, niemógł mocy wytrzymać Krzyżackiej, ze wszystkim domem i familią swoją, i z tysiącem piącią set ludzi rozmaitej płci, do Krzyżaków przeszedł i ochrzcił się. Ale Suudo (Skudo) starosta drugiej części Sudawskiej ziemie, do Litwy wyjechał […]

Skomand tymczasem, przeciwnie, niezadowolony ze swej pozycji na Litwie (albo zagrożony) po śmierci Trojdena powraca do Jaćwieży ze 1500 współplemieńcami, podporządkowuje się Krzyżakom, którzy go więżą na zamku w Bałdze, w końcu przyjmuje chrzest. Podobnie ponoć toczyły się losy Gedeta, który po utracie własnego grodziska ratował się ucieczką na Litwę. Po kilku latach powrócił jednak wraz z 1500 Jaćwingami i poddał się Zakonowi, za co został obdarzony szczególnymi łaskami i przywilejami.

Exodus Jaćwingów na Mazowsze (w okolice Pasłęka, może też na wschód od Wyszkowa, gdzie nazwę Jegiel nosi nadbużańskie uroczysko świerkowe, egle-świerk ), na płd. od Biebrzy (Jatwieź Wielka nad rz. Brzozówką, Jaświły, Jaginty, Jaczno (!) bliżej Dąbrowy Białostockiej) ale przede wszystkim na Litwę (Dajnowę) i Grodzieńszczyznę (też Litwę). Na Ukrainie również jest wieś Jatwiaź.

Przesiedlenia ok. 5000 (Piotr z Dusburga wymieniają jednorazowo 1600, potem jeszcze nieokreślona liczba z zamku Kymene, która z drogi na Sambię próbowała zbiec na Litwę, potem jeszcze o 100 i 1500) nawróconych Jaćwingów na Sambię (wsie jaćwieskie przetrwały tam do połowy XVI w.), podobno też na Pomezanię i Pogezanię.

WYLUDNIENIE JAĆWIEŻY – PIERWSZE NOWOŻYTNE WYSIEDLENIE CAŁEJ GRUPY ETNICZNEJ!!!  Prawdopodobnie Krzyżacy chcąc trwale zabezpieczyć się przed buntami Jaćwieży wydają coś na kształt zakazu przebywania na tym terytorium pod karą śmierci. Zapewne niewielkie skupiska ludności pozostały w odludnych puszczach z dala od tras przemarszu wojsk na Litwę i z powrotem (Wigranie, okolice Wiżajn, Mariampola, Bagna Jaćwieskie k. Goniądza), lecz dalej były trzebione w toku litewsko-krzyżackich zmagań przez całe następne stulecie.

Litwini najeżdżają ziemię sandomierską. Znów zwycięża Leszek Czarny opodal wsi Rowiny „stosując skutecznie manewr pozorowanej ucieczki”.

1284 r.

Wyprawa mistrza Konrada Zyrberga (Thierberg) na Grodno. Przewodnikiem był Skomand.

Wielki ks. litewski Ryngold pokonuje wojska mongolskie pod Mogilnem k. Mińska.

1285 r.

18.IV Skomand otrzymuje nadanie ziemskie nazwą Stega (Gross-Sztegen k. Elbląga, pow. bartoszycki, gm. Górowo Iławieckie, lub też Stajnio, późniejsza Stega) – w Natangii z prawem sądu i dziedziczenia i osiada trojgiem synów (Richals, Gedetes, Galms) i wkrótce umiera. Legenda twierdzi iż synowie pochowali go pod kamieniem przy kościele w dzisiejszych Kandytach, a wokół grobu zasadzono cztery lipy. Brzmi to bardzo wiarygodnie, bo Bałtowie uznawali drzewa za siedliska duchów zmarłych, a lipy podobnie jak dęby, otaczano szczególną czcią.

Władysław Łokietek odpiera najazd litewski na ziemię lubelską.

1286 r.

Spalenie Płocka w wyniku najazdu Rusinów oraz Litwinów.

1295 r.

W Natangii, a następnie w Sambii wybucha III (licząc mniejsze bunty – piąte) powstanie pruskie przeciw krzyżakom i własnym nobilom. Nie mając zdolnego wodza, wybrano jakiegoś przypadkowego nobila, który przy pierwszej okazji zdradził przechodząc na stronę Krzyżaków.

1300 r.

W Prusach mieszka 15-20 tyś. Niemców i ok. 120 tyś. ludności etnicznej. Przed podbojem, łącznie z Jaćwingami było to 220 tyś Bałtów (170 tys. Prusów, 50 tys. Jaćwingów). Mimo strat wojennych przetrwała więc większa część populacji, a do tego dodać jeszcze należy wychodźców na Mazowsze i Litwę. Mimo tego, kultura Bałtów nie zachowała się długo ulegając naporowi germanizacji, czemu sprzyjało zakazanie religii przodków i zwyczajów plemiennych. W XIV w. zaczyna się zasiedlenie Prus przesiedleńcami z Niemiec.

1308 r. (lub 1310 r.)

Wlk. mistrz Zygfryd von Feihtwangen zabrania używania języka pruskiego pod groźbą drakońskich kar. Zakazano Prusom (tylko) nadawanie zwierzchniej władzy i dopuszczenie do jakiegokolwiek urzędu, wyszynku. Wspomniano w nim o też obowiązku dopilnowywania udziału Prusów we mszach świętych.

1310 r.

Bunt ludności pruskiej w Barcianach.

1361 r.

Potomek Skumanda Ditrich (szybko się zniemczyli) otrzymał od zakonu nadania ziemi na której założył wieś Ditrichsdorf. Rod Jaćwieski germanizuje się i staje zwykłą szlachtą pruską.

1422 r.

Ostateczną granicę połowiącą ziemie jaćwieskie ustanawia pokój melneński (od jez. Melno). Granica przetrwała do 1939 r. a nawet dziś, z niewielkimi odstępstwami, oddziela gminy, powiaty, województwa (za PRL-u starano się ją zatrzeć, a wojsko staranie niwelowało jej ślady w terenie), oraz obwód kaliningradzki od Litwy.

Po zagładzie Jaćwingów w XIII w. obszar Suwalszczyzny na blisko 200 lat porósł bezludną puszczą. Roszczenia do niej zgłaszali zarówno Krzyżacy, jak i Litwa oraz Mazowsze. W wyniku ustaleń traktatu z 1422 roku teren obecnej Suwalszczyzny znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Przez cały okres istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów Suwalszczyzna należała do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a administracyjnie do województwa trockiego. Po rozbiorach Suwalszczyznę na 12 lat zajęły Prusy.

Późniejsza stolica województwa stała się wtedy siedzibą Landrata powiatu wigierskiego.

Kolejny etap dziejów był dla tych ziem szczęśliwym zbiegiem historycznych okoliczności.

Suwalszczyzna weszła bowiem w skład Księstwa Warszawskiego a następnie Królestwa Polskiego i przy Rzeczypospolitej pozostała.

Podczas I wojny światowej, w latach 1915-1915 przez ziemie suwalskie przetoczyły się ciężkie walki rosyjsko – niemieckie, w efekcie klasztor kamedułów w Wigrach i cały kompleks klasztorny legł w gruzach.

W okresie międzywojennym Suwalszczyzna była regionem zacofanym pod względem społeczno – gospodarczym. Był to fragment tzw. Polski „B”, którego główne bogactwo stanowiło drzewo Puszczy Augustowskiej.

Znaczne korzyści płynęły również z odłowu ryb jeziornych, a także z eksportu raków i dziczyzny.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej wojsko polskie wycofało się z Suwalszczyzny bez walki i przeszło na linię obroną Narwi. Armia Czerwona wkroczyła do Suwałk 21 września 1939 roku i w ciągu 4 dni zajęła całą Suwalszczyznę.

Legendy :

* Legenda o Żaltisie,

* Legenda o Wingrynie,

* O siei i braciszku Barnabie – klasztornym kucharczyku,

* Jak powstała Przerośl?

* Klechda o czarnym wilku.